Η ΔΙΑΜΑΧΗ «ΜΑΤΙΛΝΤΑ» ΣΤΗΝ ΡΩΣΙΑ, ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Κριστίνα Στόκλ  |  English  |  ру́сский

Στα περιβόητα λόγια του Καρλ Μαρξ, «η ιστορία επαναλαμβάνεται. Tην πρώτη φορά ως τραγωδία, και την δεύτερη ως φάρσα». Η αλήθεια αυτής της δήλωσης μπορεί να διαπιστωθεί στη Ρωσία αυτές τις μέρες, στην αναστάτωση γύρω από την ταινία «Ματίλντα», που αναμένεται να προβληθεί σε Ρωσικούς κινηματογράφους στις 26 Οκτωβρίου 2017. Οι διαμαρτυρίες στους δρόμους από ομάδες Ορθόδοξων πιστών, οι κατηγορίες ενάντια στον σκηνοθέτη Αλέξεϊ Ούχιτελ[1] από συντηρητικούς πολιτικούς, δύο αυτοκίνητα που πυρπολήθηκαν από μια ομάδα που αποκαλεί τον εαυτό της «Χριστιανικό Κράτος-Αγία Ρωσία», και μια κοινοβουλευτική επιτροπή που έσπευσε να «εξετάσει» την ταινία μόνο για να την βρει ακίνδυνη…

Η «Ματίλντα» είναι μια φάρσα δημόσιας αναταραχής για “προσβολή ενάντια θρησκευτικών συναισθημάτων».
Η τραγωδία άρχισε το 2012 με το περιστατικό Πούσι Ράϊοτ[2].

Μια σύντομη υπενθύμιση:
Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 2012, το Ρωσικό -και σύντομα το παγκόσμιο- κοινό είχε διαχωριστεί από την αμφιλεγόμενη παράσταση μιας ομάδας νεαρών γυναικών που μπήκαν στο ιερό του καθεδρικού ναού του Σωτήρος Χριστού στη Μόσχα με πολύχρωμα φορέματα και κουκούλες, και σκηνοθέτησαν μια παράσταση που αργότερα ονόμασαν “μια πανκ προσευχή”. Ανέβασαν το βίντεο της παράστασης στο Γιούτουμπ, και μετά από λίγο καιρό τρία από τα μέλη του συγκροτήματος συνελήφθησαν και δικάστηκαν για «εξτρεμισμό και χουλιγκανισμό». Δύο από τα μέλη καταδικάστηκαν σε δύο χρόνια φυλάκισης, και το τρίτο απελευθερώθηκε με εγγύηση. Ως αποτέλεσμα, η Ρωσική Δούμα τροποποίησε τη νομοθεσία περί ελευθερίας του λόγου και εγκληματοποίησε την “προσβολή ενάντια θρησκευτικών συναισθημάτων”. Από τότε ο νόμος χρησιμοποιήθηκε αρκετές φορές. Ενάντια στην θεατρική παράσταση «Τανχώυζερ» του Ρίχαρντ Βάγκνερ στο Κρατικό Θέατρο Όπερας και Μπαλέτου στο Νοβοσιμπίρσκ το 2015, και το 2017 ενάντια σε έναν Ρώσο ιστολόγο, ο οποίος άρχισε να παίζει Pokemon-Go μέσα στην εκκλησία των Αγίων Πάντων στην Αικατερινούπολη. Αλλά αυτό το τελευταίο σκάνδαλο που αφορά την δήθεν προσβολή θρησκευτικών συναισθημάτων σχετικά με την ταινία Ματίλντα μας γυρίζει κυκλικά πίσω στα γεγονότα των Πούσι Ράϊοτ.

Για τους αναγνώστες που δεν έχουν ακολουθήσει τα γεγονότα: Το «Ματίλντα» είναι μια ιστορική ταινία που αφορά την ερωτική σχέση του μελλοντικού Τσάρου Νικόλαου Β’ με την μπαλαρίνα Ματίλντα Κσεσίνσκαγια. Η ταινία καλύπτει μια χρονική περίοδο από το 1890 ως το 1896, και δεν αγγίζει την περίοδο της εξουσίας του, η την δολοφονία του ίδιου και της οικογένειάς του από τους Μπολσεβίκους το 1918. Η οικογένεια αγιοποιήθηκε ως οι «το Πάθος Φέρων» από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία του Εξωτερικού το 1981 και από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας το 2000.

Πριν ακόμη φτάσει στους Ρωσικούς κινηματογράφους, η ταινία για την προγαμιαία σχεση του τελευταίου Τσάρου προκάλεσε έντονες διενέξεις. Οι συντηρητικοί Ορθόδοξοι πιστοί χαρακτήρισαν την ταινία «βλάσφημη», επειδή το τρέιλερ προβάλλει τον τσάρο -και μελλοντικό άγιο- σε σεξουαλικές σκηνές. Δείχνει τον έρωτα και την συναισθηματική αναταραχή του για την μπαλαρίνα, και τον πολιτικά υποκινούμενο γάμο του με την Πριγκίπισσα Αλεξάνδρα της Έσσης.

Ο εκπληκτικός παραλληλισμός μεταξύ Ματίλντα και Πούσι Ράϊοτ αφορά το ότι σήμερα, όπως και πριν από πέντε χρόνια, η κατηγορία της ισχυριζόμενης «προσβολής θρησκευτικών συναισθημάτων είναι στενά συνδεδεμένη με μια μορφή της Ρωσικής ηγεσίας. Τα λόγια της ‘πανκ προσευχής’, «Θεοτόκε, εκτόπισε τον Πούτιν», ήταν μια εσκεμμένη επίθεση ενάντια στον Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος το 2012 είχε μόλις επανεκλεγεί ως πρόεδρος της Ρωσίας. Στο πλαίσιο των συνέχων διαδηλώσεων στους δρόμους της Μόσχας τον χειμώνα του 2011/12, το μήνυμα ήταν άκρως πολιτικό. Το Ματίλντα, παράλληλα, εικάζεται να βλάψει την αγιασμένη φήμη του τελευταίου τσάρου της Ρωσίας.

Και στις δύο περιπτώσεις, οι επικριτές θρηνούν την «προσβολή των θρησκευτικών συναισθημάτων». Αλλά τι είναι το τόσο ξεχωριστό στα αισθήματα των Ορθοδόξων πιστών για τους ηγεμόνες τους; Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε αυτόν τον πανικό γύρω από το lèse-majesté;[3]

Από την άποψη των Ορθοδόξων πιστών, η διαμάχη σχετικά με τις Πούσι Ράϊοτ είχε μια τραγική πολιτική διάσταση. Το συμβάν έθεσε την ερώτηση εάν η πολιτική διαμαρτυρία έχει θέση μέσα στην Εκκλησία. Πολλοί Ορθόδοξοι συμφωνήσαν ότι μάλλον θα έπρεπε, αλλά λίγοι θα υποστηρίζαν την στασιαστική παράσταση του συγκροτήματος. Κάποιοι, όπως ο Ντιάκον Κούραεβ, προσπάθησαν να το δικαιολογήσουν, υποστηρίζοντας ότι έλαβε μέρος την εβδομάδα του Ρωσικού καρναβαλιού.
Η τραγική διάσταση της διαμάχης, και της δίκης που ακολούθησε, είναι η αποξένωση αυτών των ανοιχτόμυαλων πιστών που ένιωθαν πως μια κριτική αξιολόγηση της στενής σχέσης μεταξύ εκκλησίας και κράτους δεν θα ήταν και εξ’ ολοκλήρου ανώφελη. Γι’ αυτούς τους πιστούς, το μήνυμα της δίκης ήταν αυτό: όποιος δεν προσβλήθηκε από την παράσταση, δεν είναι πραγματικά Ορθόδοξος. (Οι επιπτώσεις ήταν, φυσικά, τραγικές και για τις καταδικασμένες και τις οικογένειές τους, αλλά το άρθρο αυτό σχετίζεται συγκεκριμένα με τους Ορθόδοξους πιστούς.)

Από την άποψη των Ορθοδόξων πιστών, η διαμάχη γύρω από το Ματίλντα πρέπει να μοιάζει φάρσα. Δηλαδή, οι Ορθόδοξοι πιστοί στην Ρωσία του 21ου αιώνα πρέπει να αισθάνονται ότι «προσβλήθηκαν τα θρησκευτικά συναισθήματά τους» επειδή ένας τσάρος, που αγιοποιήθηκε για τον τρόπο που πέθανε και όχι για τον τρόπο που έζησε, απεικονίζεται με ανίερο τρόπο σε μια μυθιστορηματοποιημένη βιογραφία; Σοβαρά τώρα?

Στην πραγματικότητα οι «προσβεβλημένοι» Ορθόδοξοι είναι πολύ λίγοι. Η επικεφαλής τους είναι η Ναταλία Ποκλόνσκαγια, μέλος του κοινοβουλίου, και του «Ενωμένη Ρωσία», το κυβερνών κόμμα του Πούτιν. Η κα. Ποκλόνσκαγια έχει δηλώσει ως επι το πλείστον την γνώμη της πως η ταινία προσβάλλει τα συναισθήματα των πιστών.
Οι απειλές για βομβιστικές επιθέσεις κατά των κινηματογραφικών αιθουσών, και η απόπειρα εμπρησμού στο κινηματογραφικό στούντιο φαίνεται να διαπράχθηκαν από μια ομάδα που ανακηρύσσει τον εαυτό της «Χριστιανικό κράτος- Αγία Ρωσία». Επικεφαλής της ομάδας είναι ο Αλέξανδρος Καλίνιν, ο οποίος τον Σεπτέμβριο τέθηκε υπό κράτηση από τις Ρωσικές αρχές. Ο Καλίνιν, όπως μετέπειτα γνωστοποιήθηκε, είχε καταδικαστεί για φόνο, και φυλακίστηκε για οκτώ χρόνια. Ο ίδιος ισχυρίζεται πως ασπάστηκε την Ορθοδοξία μετά από μια επιθανάτια εμπειρία.
Ο Ρώσος Υπουργός Πολιτισμού υπερασπίστηκε δημοσίως την ταινία, και η επιτροπή που ο ίδιος δημιούργησε για να την εξετάσει κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ήταν αβλαβής.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας καταδίκασε σθεναρά τη βία που προέκυψε γύρω από το Ματίλντα, αλλά δεν απομάκρυνε τον εαυτό της από την ουσία της κριτικής. Ο μητροπολίτης Ιλαρίων,[4] ένας από τους λίγους που έχει δει την ταινία, δήλωσε ότι βρήκε την απεικόνιση του Νικολάου Β’ και της συζύγου του χυδαία και υποτιμητική. «Η επέτειος της επανάστασης είναι μια ευκαιρία για προσευχή και μνημόνευση», είπε, «όχι για να φτύνουμε πάνω στην μνήμη τους». Ωστόσο το Πατριαρχείο Μόσχας δεν ζήτησε ούτε την απαγόρευση ούτε την λογοκρισία της ταινίας.

Το lèse-majesté στη Ρωσία του 21ου αιώνα, είτε για πρώην ηγέτες, είτε για νυν, είναι σοβαρό θέμα. Το 2012 οι Ορθόδοξοι πιστοί μπορεί να αισθάνθηκαν τραγικά ανίσχυροι μπροστά σε ένα κρίσιμο ζήτημα που παρουσιάστηκε με λάθος τρόπο. Το 2017 μάλλον έχουν μείνει άναυδοι.

Και τι σημαίνει αυτό για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας; Το 2012 το Ρωσικό κράτος προστάτεψε την Εκκλησία και τιμώρησε την απείθαρχη και επιθετική παρείσδυση των διαδηλωτών. Το 2017 το Ρωσικό κράτος και πάλι θέτει τα όρια μεταξύ αρμόζουσας και ανεπίτρεπτης θρησκευτικής διαμαρτυρίας, συλλαμβάνοντας τους θρησκόληπτους εξτρεμιστές του «Χριστιανικού Κράτους», και πιθανότατα εξασφαλίζοντας την προστασία των θεατών της ταινίας. Το Ρωσικό κράτος είναι ο φορέας που αποκόπτει τους ακροαριστερούς και τους ακροδεξιούς από το Ορθόδοξο φάσμα απόψεων. Το Πατριαρχείο της Μόσχας πρέπει απλά να συνεχίσει να κρατά την μέση οδό.

*Translator: Katherine Chaffee

[1] Aleksej Uchitel

[2] Pussy Riot

[3] [3] Το έγκλημα του να προσβάλλεις η να βλασφημήσεις την αξιοπρέπεια η το κύρος ενός ηγεμόνα.

[4] Του Βολόκολαμσκ. Επικεφαλής του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων του Πατριαρχείου της Μόσχας

Η Κριστίνα Στόκλ είναι επίκουρος καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Ίνσμπρουκ, και αρχηγός του έργου Μετα-κοσμικές Συγκρούσεις (Postsecular Conflicts).

To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών, των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.