Του Μπόγκνταν Μποὐκουρ (Bogdan G. Bucur) | English | ру́сский
Ανησυχητικά λόγια, διαταραγμένα συναισθήματα
Το δεύτερο μέρος του τίτλου είναι από ένα από τα στιχηρά των Μακαρισμών που ψάλλονται στην ακολουθία των Παθών της Μεγάλης Πέμπτης (Τριωδιον 589). Βλέπουμε παρόμοιους αντι-Ιουδαϊσμούς στα εγκώμια της Μεγάλης Παρασκευής: «Ἀλαζὼν Ἰσραήλ, µιαιφόνε λαέ», «Φθονουργέ, φονουργέ, καὶ ἀλάστορ λαέ», «Ἀραβιανόν, σκολιώτατον γένος Ἑβραίων», κλπ.
Είναι αλήθεια ότι αυτού του είδους η ρητορική δεν είναι τόσο οξεία και τραχεία όταν την εξετάσουμε στο ιστορικά Βυζαντινό της πλαίσιο. Πρέπει επίσης να θυμόμαστε ότι το υπόδειγμα και το πρότυπο της ρητορικής αυτής είναι τα προφητικά κείμενα της Εβραϊκής Γραφής (π.χ., Μιχαίας 6:1-5. Αμώς 2:9-12). Ωστόσο, πρέπει επίσης να λαμβάνουμε υπόψιν το ευρύτερο πλαίσιο της εκκλησιαστικής ανάπτυξης. Στον πρώτο μετα Χριστόν αιώνα η εκκλησία ήταν μια κοινότητα χαρισματική, θεολογικά καινότομη, και διοικητικά σχισματική, και βίωνε μέσα σε έναν Ιουδαϊκό κόσμο. Στον ολοένα και πιο «εθνικό» κόσμο του δεύτερου αιώνα, η εκκλησία εξαπλώθηκε. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του Χριστιανισμού, το πλαίσιο του βιτριολικού αντι-Ιουδαϊσμού που βρίσκουμε στις Εβραϊκές Γραφές, σε ορισμένα εσχατολογικά γραπτά από την περίοδο του Δεύτερου Ναού, και στην Καινή Διαθήκη (π.χ. «ὄφεις, γεννήματα ἐχιδνῶν! πῶς φύγητε ἀπὸ τῆς κρίσεως τῆς γεέννης;» «τῆς συναγωγῆς τοῦ σατανᾶ τῶν λεγόντων ἑαυτοὺς Ἰουδαίους», «εχθροί του Θεού», «ἐκ τοῦ πατρὸς τοῦ διαβόλου ἐστέ») άλλαξε σταδιακά, και από μια οξεία πολεμική μεταξύ Εβραίων μετατράπηκε σε μια οξεία πολεμική μεταξύ των Εβραίων και της ολοένα και πιο μη-Εβραϊκής εκκλησίας. Αυτό φυσικά είναι ιστορικά ευνόητο, αλλά σήμερα αυτά τα ίδια λόγια είναι βαθιά ανησυχητικά, επειδή γνωρίζουμε ότι κατά καιρούς η ρητορική αυτού του είδους έχει αποτελέσει μέρος του εκρηκτικού μείγματος που οδηγεί στην βία κατά των Εβραίων.
Το πνεύμα της θεολογικής μας παράδοσής
Κι όμως… πρέπει πραγματικά να σκανδαλιζόμαστε από τα αντίφωνα που ψάλλουμε με τόση κατάνυξη κάθε Μεγάλη Πέμπτη; Παρακάτω βλέπουμε μερικά τροπάρια από τα αντίφωνα στ, ιβ, και ιε, του όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής (Τριώδιόν, 587, 583, 577, 584)
«Σήμερον κρεμάται επί ξύλου, ο εν ύδασι την γην κρεμάσας.
Στέφανον εξ ακανθών περιτίθεται, ο των αγγέλων βασιλεύς.
Ψευδή πορφύραν περιβάλλεται, ο περιβάλλων τον ουρανόν εν νεφέλαις.
Ράπισμα κατεδέξατο, ο εν Ιορδάνη ελευθερώσας τον Αδάμ.
Ήλοις προσηλώθη, ο Νυμφίος της Εκκλησίας.
Λόγχη εκεντήθη, ο Υιός της Παρθένου…»
«Τάδε λέγει Κύριος τοῖς Ἰουδαίοις· Λαός μου, τί ἐποίησά σοι ἤ τί σοι παρηνώχλησα; τούς τυφλούς σου ἐφώτισα, τούς λεπρούς σου ἐκαθάρισα, ἄνδρα ὄντα ἐπί κλίνης ἠνωρθωσάμην. Λαός μου, τί ἐποίησά σοι, καί τί μοι ἀνταπέδωκας; Ἀντί τοῦ μάννα χολήν∙ ἀντί τοῦ ὕδατος ὄξος· ἀντί τοῦ ἀγαπᾶν με σταυρῷ με προσηλώσατε..»
«Σήµερον τῷ σταυρῷ προσήλωσαν, Ἰουδαῖοι τὸν Κύριον, τὸν διατεµόντα τὴν θάλασσαν ῥάβδῳ, καὶ διαγαγόντα αὐτοὺς ἐν ἐρήµῳ. Σήµερον τῇ λόγχῃ τὴν πλευρὰν αὐτοῦ ἐκέντησαν, τοῦ πληγαῖς µαστίξαντος, ὑπὲρ αὐτῶν τὴν Αἴγυπτον, καὶ χολὴν ἐπότισαν, τὸν µάννα, τροφὴν αὐτοῖς ὀµβρήσαντα»
«Οἱ νοµοθέται τοῦ Ἰσραήλ, Ἰουδαῖοι καὶ Φαρισαῖοι, ὁ χορὸς τῶν Ἀποστόλων βοᾷ πρὸς ὑµᾶς. Ἰδε ναός, ὃν ὑµεῖς ἐλύσατε, ἴδε ἀµνός, ὃν ὑµεῖς ἐσταυρώσατε, τάφῳ παρεδώκατε, ἀλλ’ ἐξουσίᾳ ἑαυτοῦ ἀνέστη. Μὴ πλανᾶσθε Ἰουδαῖοι· αὐτὸς γάρ ἐστιν ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας, καὶ ἐν ἐρήµῳ θρέψας…»
Στα παραπάνω τροπάρια βλέπουμε τις ίδιες επιπλήξεις που ο Κυρίος απεύθυνε στους Ισραηλίτες της Παλαιάς Διαθήκης μέσω των προφητών Του (π.χ. Μιχαίας 6:1-5. Αμώς 2:9-12), αλλά αυτή τη φορά στα χείλη του Χριστού. Αυτό μας δείχνει πως οι προθέσεις των μομφών στους ύμνους αυτούς δεν είναι πολεμικές αλλά Χριστολογικές. Ο σκοπός των ύμνων είναι να τονίσει πως ο Χριστός έστειλε το μάννα στην έρημο. Ο Χριστός διαίρεσε την Ερυθρά Θάλασσα. Ο Χριστός μάστισε την Αίγυπτο με πληγές. Ο Χριστός διάγαγε τον Ισραήλ εν τη ερήμω. Εν συντομία, ο Χριστός είναι ο «Κύριος» της Εξόδου. Μάλιστα, μπορούμε να πούμε με σχετική σιγουριά ότι ένας από τους θεολογικούς σκοπούς της υμνογραφίας της Μεγάλης Εβδομάδος είναι αυτή η ρητή επιβεβαίωση πως ο Ιησούς Χριστός είναι ο «Κύριος», Ο Ων, ο Θεός των πατέρων υμών, ο Τρισάγιος Βασιλέας Κυρίος των Σεραφείμ (Ησαΐας 6), Ο έκλινεν ουρανούς και επέβη επι Χερουβείμ και επετάσθη επι πτερύγων ανέμων (Ψαλμός 17:11. Ιεζεκιήλ 1, 10), ο Βασιλεύς του Ισραήλ (Ησαΐας 44:6).
Αυτή η Χριστολογική ερμηνεία των θεοφανειών της Παλαιάς Διαθήκης, η οποία βρίσκεται στην καρδιά των ύμνων της Μεγάλης Εβδομάδας, αποτελεί ένα από τα πιο ισχυρά, διαρκή και ευέλικτα «συστατικά» που οδήγησαν στην σταδιακή εδραίωση μιας διακεκριμένης θεολογικής ερμηνείας. Είναι θεμέλιο της λειτουργίας, των δογμάτων, και της πνευματικότητας από τα πρώτα χρόνια του αποστολικού Χριστιανισμού και δια την πρώτη μετα Χριστόν χιλιετία. Η Χριστολογία αυτή δεν είναι απλά ένα νήμα παράδοσης μεταξύ άλλων, είναι η ίδια η ψυχή της Χριστιανικής μας παράδοσης!
Ως εκ τούτου, είναι αναμφισβήτητο ότι οι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί πρέπει να διαφυλάσσουν τον πνευματικό θησαυρό που τους έχει μεταδοθεί με τόση φροντίδα και αφοσίωση. Αλλά, όπως το Σάββατον, η υμνολογία διὰ τὸν ἄνθρωπον ἐγένετο, οὐχ ὁ ἄνθρωπος διὰ την υμνολογία.
Λειτουργική μεταρρύθμιση με πίστη και αγάπη
Οι περισσότερες μη-Ορθόδοξες εκκλησίες έχουν προσπαθήσει να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της αντι-Εβραϊκής ρητορικής στα λειτουργικά τους κείμενα μέσω λειτουργικής μεταρρύθμισης. Αλλά η τροποποίηση, επανεγγραφή, ή εξάλειψη των προβληματικών λέξεων και ύμνων φέρνει από μόνο του αλλά, μεγαλύτερα προβλήματα. Το να αντικαθιστούμε τις σαφείς υμνογραφικές αναφορές της Παλαιάς Διαθήκης περί της ζωντανής παρουσίας του Θεού (το Πάσχα, την αποκάλυψη στο Σινά, το μάννα, το νερό από τον βράχο), όπως κάνουν πολλοί από τους μη-Ορθόδοξους αδελφούς μας, είναι απόλυτα απαράδεκτο διότι θολώνει την Χριστολογική διακήρυξη των ύμνων: ότι ο Χριστός είναι ο ίδιος Θεός «Κύριος» της Εξόδου.
Δεύτερον, δεν έχει νόημα να «διορθώνουμε» κρυφά τους προβληματικούς στίχους, να αντιμετωπίζουμε το ζήτημα μέσω ιεραρχικού διατάγματος, χωρίς να αντικρούουμε ανοιχτά το υποκείμενο πρόβλημα του αντι-Ιουδαϊσμού στις ακολουθίες μας. Νομίζω πως είναι προτιμότερο να συμμετάσχουμε σε μια θεολογικά σωστή και ποιμενικά υπεύθυνη πανορθόδοξη συζήτηση σχετικά με το πως μπορούμε να συνδιαλέγουμε, ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί, με τον Ιουδαϊσμό της Συναγωγής. Υπάρχουν πολλά που μπορούν, και πρέπει να ειπωθούν σχετικά με την θεολογική, όχι κοινωνικοπολιτική, σπουδαιότητα στίχων όπως τον «γένος Εβραίων κατεστράφη» (όρθρος Μεγάλης Παρασκευής, Στιχηρό των Αίνων [Τριώδιόν, 597]), αλλά οι σύγχρονες υμνογραφικές μας διακηρύξεις πρέπει να καθοδηγούνται από Χριστιανική αγάπη και ποιμαντική ευαισθησία. Δεν πάει πολύς καιρός που εκατομμύρια άνθρωποι υπέφεραν ανήκουστα δεινά μόνο και μόνο επειδή ανήκαν στο «γένος Εβραίων».
Ομοίως, πρέπει να έχουμε την απαραίτητη ευαισθησία για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς των οποίων η σχέση με τους Εβραίους και τον Ιουδαϊσμό έχει διαμορφωθεί από εμπειρίες περιθωριοποίησης και καταπίεσης από το σύγχρονο Κράτος του Ισραήλ. Η ποιμαντική κατάσταση ορισμένων ενοριών της Αντιοχειανής Αρχιεπισκοπής είναι ιδιαίτερα λεπτή. Πρόσφατοι μετανάστες από την Συρία και την Παλαιστίνη -άνθρωποι για τους οποίους το κράτος του Ισραήλ σημαίνει στρατιωτική κατοχή, αστυνομική παρενόχληση, αδικία, και εξευτελισμός- συχνά προσεύχονται δίπλα σε προσήλυτους πρώην Ευαγγελικούς προτεστάντες, πολλοί από τους οποίους διατηρούν ισχυρές πεποιθήσεις υπέρ του Ισραήλ από την πρώην (μη-Ορθόδοξη) θεολογική τους διαμόρφωση.
Η λειτουργική μεταρρύθμιση θα μπορούσε να προχωρήσει με το κριτήριο ότι πρέπει να διατηρήσουμε το Χριστολογικό μήνυμα των ύμνων (ότι ο Χριστός είναι ο Κύριος των πατριαρχών και των προφητών, ο Νομοθέτης του Σινά, Η Ένθρονη Δόξα), εξαλείφοντας όμως κάθε περιττή αντι-Ιουδαϊκή υπερβολή. Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να θυμηθούμε ότι βρίσκουμε την ίδια Χριστολογική ερμηνεία των Παλαιάς Διαθήκης εμφανίσεων του Θεού στους ύμνους της ακολουθίας του ιερού βαπτίσματος, της Κυριακής των Βαΐων, των Χριστουγέννων, της Υπαπαντής, κ.λπ., χωρίς όμως την αντι-Ιουδαϊκή ρητορική! Κατά τη γνώμη μου, αυτό αποδεικνύει (αν και δεν χρειάζονται αποδείξεις) ότι η αντι-Εβραϊκή πολεμική δεν είναι απαραίτητο μέρος του θεολογικού μηνύματος των ύμνων.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, ίσως βοηθήσει να χρησιμοποιούμε την παθητική φωνή στον τομέα της υμνογραφίας. Σε άλλες, μπορούμε να αλλάξουμε το αντικείμενο των ύμνων από το “Εβραίους” στο “πιστούς” ή “αδέρφια”, χωρίς ωστόσο να αλλάζουμε τις αναφορές της Παλαιάς Διαθήκης. Για παράδειγμα, «Σήµερον τῷ σταυρῷ προσήλωσαν, Ἰουδαῖοι τὸν Κύριον, τὸν διατεµόντα τὴν θάλασσαν ῥάβδῳ, καὶ διαγαγόντα αὐτοὺς ἐν ἐρήµῳ. Σήµερον τῇ λόγχῃ τὴν πλευρὰν αὐτοῦ ἐκέντησαν, τοῦ πληγαῖς µαστίξαντος, ὑπὲρ αὐτῶν τὴν Αἴγυπτον, καὶ χολὴν ἐπότισαν, τὸν µάννα, τροφὴν αὐτοῖς ὀµβρήσαντα…» μπορεί να γίνει «Σήμερον προσηλωθεί τω Σταυρώ… ὸ διατεµων τὴν θάλασσαν ῥάβδῳ, καὶ διαγαγόντα αὐτοὺς ἐν ἐρήµῳ… Σήμερον εκεντήθη η πλευράν αυτού λόγχη, ο πληγές μαστιξαντας την Αιγυπτον, και ηπιε χολη, ο μαννα τροφην ομβρησαντα…” Ή, παρομοίως «Μὴ πλανᾶσθε Ἰουδαῖοι· αὐτὸς γάρ ἐστιν ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας, καὶ ἐν ἐρήµῳ θρέψας» θα μπορούσε να γίνει «Ἁνοιξωμεν τας καρδιαις υμών αδελφοί. αὐτὸς γάρ ἐστιν ὁ ἐν θαλάσσῃ σώσας, καὶ ἐν ἐρήµῳ θρέψας». Τι θα χάναμε εάν, αντί να ψάλλαμε «σοῦ γὰρ ὑψωθέντος σήµερον, γένος Ἑβραίων ἀπώλετο», η Εκκλησία τόνιζε το γεγονός ότι όταν ο Κύριος ανυψώθηκε στον Σταυρό, αυτό που «απώλετο» ήταν ο θάνατος, και ότι με αυτή Του την θυσία κάλεσε ολόκληρη την ανθρωπότητα να κληρονομήσει την αθανασία;
Είναι καιρός να εξαλείψουμε τον αντι-Ιουδαϊσμό που παραμονεύει στην θύρα, επιδιώκοντας να καταστρέψει τη λατρεία μας και να καταβροχθίσει τις ψυχές μας (Γέν. 4:7).
*Trans.: Katherine Chaffee
Ο Μπόγκνταν Μποὐκουρ είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο Duquesne, και εφημέριος στην Ορθόδοξη Εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στο Μπάτλερ της Πενσυλβάνιας.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών, των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδώ.
Public Orthodoxy is a publication of the Orthodox Christian Studies Center of Fordham University