ΚΟΙΝΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ

Την Παρασκευή 1 Σεπτεμβρίου, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος και ο Πάπας Φραγκίσκος εξέδωσαν ένα «Κοινόν Μήνυμα διά τήν Παγκόσμιον Ημέραν Προσευχῶν διά τήν Δημιουργίαν». Λίγο πάνω από μία σελίδα, το σύντομο και δυναμικό έγγραφο περιλαμβάνει μια ηθική προσταγή εντός του διαγγέλματος περί προσευχής για τη δημιουργία. Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που ο Πάπας και ο Πατριάρχης έχουν από κοινού μοιραστεί τις απόψεις τους για το περιβάλλον: το 2002 ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ και ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος συνέγραψαν μια «Κοινή Διακήρυξη» βασιζόμενη στην Ορθόδοξη θεολογία περί Δημιουργίας και στην Καθολική Κοινωνική Διδασκαλία. Αυτή η διακήρυξη επέκρινε τα περιβαλλοντικά αποτελέσματα «μιας οικονομικής και τεχνολογικής προόδου που δεν αναγνωρίζει και δεν λαμβάνει υπόψη τα όριά της». Σ’ αυτό το έγγραφο, οι προκαθήμενοι των δύο εκκλησιών έκαναν έκκληση για την «ανάπτυξη μιας οικολογικής συνείδησης» και επισήμαναν την σημασία της οικολογικής επιστασίας, της ταπείνωσης, και της εναρμόνισης με το φυσικό (ηθικό) δίκαιο. Αυτές οι ιδέες μπορούν να βρεθούν σε πολλές διδαχές και των δύο εκκλησιαστικών σωμάτων, αλλά είναι αναμφισβήτητο ότι αυτή η νέα παραίνεση της 1ης Σεπτεμβρίου 2017 τονίζει την αλληλεγγύη, την προσφορά, και την συλλογική ευθύνη και δράση με νέους και σημαντικούς τρόπους.

Τι λέει λοιπόν το έγγραφο; Η πρώτη παράγραφος αρχίζει με ένα εδάφιο από την Αγία Γραφή. Στη συνέχεια, ο κύριος προβληματισμός είναι η κλιματική αλλαγή, και ιδιαίτερα οι αρνητικές επιπτώσεις στους ανθρώπους που «ζοῦν ἐν πτωχείᾳ ἁπανταχοῦ τῆς γῆς». Όπως και στα γραπτά του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ’ στην Caritas in Veritate[1] (2009) και του Φραγκίσκου στην Laudato Si[2] (2015) το υποκείμενο συμπέρασμα είναι ότι τα υπεραναπτυγμένα έθνη και οι πληθυσμοί τους έχουν μια ειδική ευθύνη για την ανακούφιση των φτωχών, και την επίλυση του προβλήματος της κοινωνικής ανισότητας, που ωφελεί τους εκλεκτούς λίγους της κοινωνίας σε βάρος των πολλών που υποφέρουν παγκοσμίως. Η τρίτη παράγραφος είναι μια απήχηση της Καθολικής Κοινωνικής Διδασκαλίας περί του περιβάλλοντος. Εν συντομία: «Ἡ ὑποχρέωσίς μας νά χρησιμοποιῶμεν τά ἀγαθά τῆς γῆς ὑπευθύνως ἐμπερικλείει τήν ἀναγνώρισιν καί τόν σεβασμόν τῶν ἀνθρώπων καί ὅλων τῶν ἐμβίων ὄντων.  Ἡ ἐπείγουσα ἔκκλησις καί πρόκλησις νά μεριμνῶμεν διά τήν κτίσιν, ἀποτελεῖ πρόσκλησιν πρός ὁλόκληρον τήν ἀνθρωπότητα νά ἐργάζηται πρός τήν κατεύθυνσιν μιᾶς βιωσίμου καί ὁλικῆς ἀναπτύξεως.»

Λαμβάνοντας αυτό υπόψιν, είναι αξιοσημείωτο ότι καθώς ο εκτελεστικός κλάδος της ομοσπονδιακής κυβέρνησης των ΗΠΑ αποσύρεται από την Συμφωνία του Παρισιού και αφαιρεί τις αναφορές που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή και αρχειακά ερευνητικά έγγραφα από τις ιστοσελίδες της Αμερικανικής Υπηρεσίας Προστασίας του Περιβάλλοντος[3], αυτοί οι δύο Ευρωπαϊκοί θρησκευτικοί ηγέτες επικαλούνται ταυτόχρονα την Αγία Γραφή και την επιστημονική-ηθική συναίνεση. Φυσικά, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει τονίσει ανέκαθεν τη σημαντικότητα της Δημιουργίας, και έχει προωθήσει την θεολογία της οικολογικής επιστασίας για τις περασμένες τρεις δεκαετίες, και ο προκάτοχός του Δημήτριος Α όρισε την 1η Σεπτεμβρίου ως Παγκόσμια Ημέρα Προσευχής για την Προστασία της Δημιουργίας (ξεκινώντας το 1989). Ο Πάπας Φραγκίσκος έπεισε την Καθολική Εκκλησία να συμμετάσχει σε αυτή τη λειτουργική-ημερολογιακή γνωστοποίηση το 2015, δύο μήνες μετά την έκδοση του Laudato Si, και μερικές εβδομάδες πριν απευθυνθεί σε ομιλία στα Ηνωμένα Έθνη (ΟΗΕ), όπου ζήτησε από τους ηγέτες του κόσμου να έρθουν σε διεθνή συμφωνία σε σχέση με πιεστικά ζητήματα κοινωνικής και περιβαλλοντικής υποβάθμισης.

Οι κολοσσιαίες πλημμύρες στο Χιούστον[4] και οι καταστρεπτικοί μουσώνες στη Νοτιοανατολική Ασία εκθέτουν ασφαλώς την πρακτική σημασία της παγκόσμιας περιβαλλοντικής υποβάθμισης και του κοινωνικού δικαίου (αδίκου) της συλλογικής απάθειας. Σε μια εβδομάδα που απεδείχθη πολυάσχολη για τα οικολογικά δελτία Τύπου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στις 29 Αυγούστου, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος εξέδωσε δήλωση σχετικά με τον τυφώνα Χάρβεϊ. Η δήλωση αναγνώρισε δομικές πτυχές (πολεοδομία), επιστημολογικές-ηθικές δεσμεύσεις (κλιματική αλλαγή), και ατομικές ενέργειες (φιλανθρωπικές πράξεις): «Όλοι καλούμαστε να συμμετάσχουμε στη διάσωση και διαφύλαξη του κόσμου μας, είτε μέσω της αντιμετώπισης της καταστροφικής δύναμης αυτών των τυφώνων με έναν καλύτερο περιβαλλοντικό σχεδιασμό, είτε ενασχολούμενοι περισσότερο σοβαρά με το νευραλγικό ζήτημα της κλιματικής αλλαγής και με το πώς αυτή επηρεάζει τον πλανήτη μας, είτε μέσω προσωπικής συμμετοχής στις φιλανθρωπικές οργανώσεις που παρέχουν άνεση και υποστήριξη στους ανθρώπους των οποίων η ζωή διεκόπη βιαίως από αυτήν την συμφορά».

Αλλά τι θέλουν να προκαλέσουν ο Πάπας και ο Οικουμενικός Πατριάρχης με αυτό το έγγραφο της 1ης Σεπτεμβρίου, το “Κοινό Μήνυμα για την Παγκόσμια Ημέρα της Προσευχής για την Προστασία του Περιβάλλοντος“; Είναι απλά μια προτροπή για προσευχή; αφού εξάλλου στην τέταρτη παράγραφο καλούν «ὅλους τούς ἀνθρώπους καλῆς θελήσεως» (κλασική διατύπωση στις καθολικές παπικές εγκυκλίους) «νά ἀφιερώσουν χρόνον προσευχῆς διά τό περιβάλλον»; Ενόψει της σοβαρότητας της «εἰκόνα(ς) ἠθικῆς παρακμῆς» που περιγράφουν σχετικά με την κλιματική αλλαγή, μπορεί κανείς να αναρωτηθεί ευλόγως το κατά πόσο η «προσευχή» είναι πράγματι επαρκής έκκληση για δράση.

Ο Φραγκίσκος και ο Βαρθολομαίος δεν πιστεύουν πως η μεμονωμένη πνευματική προσευχή είναι αρκετή. Η προσευχή είναι, τουλάχιστον εν μέρει, περι προσανατολισμού προς τη σωστή αγωγή. Αυτό υποδηλώνουν οι εκκλησιαστικοί προκαθήμενοι όταν μας θυμίζουν πως αφενός «γνωρίζομεν ὅτι ματαιοπονοῦμεν, ἐάν ὁ Κύριος δέν εἶναι μεθ᾿ ἡμῶν» (Ψαλμ. 126/127), και αφετέρου πως «ὁ στόχος τῆς προσευχῆς μας εἶναι νά ἀλλάξωμεν τόν τρόπον μέ τόν ὁποῖον κατανοοῦμεν τόν κόσμον, διά νά ἀλλάξῃ ἡ σχέσις μας μέ αὐτόν.»

Η ηθική, λέω στους μαθητές μου, αφορά τον τρόπο με τον οποίο εμείς οι άνθρωποι σχετιζόμαστε με τον κόσμο. Απαιτεί τόσο περισυλλογή όσο και δράση. Η θεολογία της προσευχής σ’ αυτό το έγγραφο δεν σχετίζεται μόνο με τον διαλογισμό ή την παράκληση. Ασχολείται με τον πνευματικό προσανατολισμό προς τις σωστές μορφές δράσης. Οι απαιτούμενες ενέργειες είναι κατηγορηματικά συλλογικές μέσα σ’ αυτήν την ιστορική στιγμή που χαρακτηρίζεται από κλιματική αλλαγή και ραγδαία αυξανόμενες ανισότητες. Ο Πάπας και ο Οικουμενικός Πατριάρχης ολοκληρώνουν την δήλωση με μια “ἐπείγουσαν ἔκκλησιν πρός τούς ὑπευθύνους εἰς τήν κοινωνίαν, τήν οἰκονομίαν, τήν πολιτικήν καί τόν πολιτισμόν, νά ἀκούσουν τήν κραυγήν τῆς γῆς καί νά ἀσχοληθοῦν μέ τάς ἀνάγκας τῶν ἐνδεῶν καί τῶν περιθωριοποιημένων”. Πάλι, λόγια που συντονίζονται έντονα με το Laudato Si και προγενέστερη Καθολική Κοινωνική Διδασκαλία.

Στη συνέχεια προσθέτουν μια ακόμη ενδιαφέρουσα προτροπή: «πρωτίστως, νά ἀνταποκριθοῦν εἰς τό αἴτημα ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων καί νά προαγάγουν τήν παγκόσμιον συναίνεσιν» με μια «συντονισμένη και συλλογική» ανταπόκριση, με ευθύνη που είναι «κοινή καί ἀξιόπιστος», προσανατολισμένη προς «την αλληλεγγύη και την διακονίαν». Ενώ θα είμαι η πρώτη που θα σας διαβεβαιώσω πως οι δεσποτικές και Ορθόδοξες δηλώσεις αναμφίβολα δεν δίδονται ως ανταπόκριση για συγκεκριμένες κυβερνητικές πολιτικές, στην περίπτωση αυτή θα υποστήριζα πως ένας – αν όχι ο κρίσιμος στόχος στην τελευταία παράγραφο του Κοινού Μηνύματος είναι η απόσυρση των ΗΠΑ από τις Κλιματικές Συμφωνίες του Παρισιού υπό τον Πρόεδρο Τράμπ.

Συνοψίζοντας: αυτό το σύντομο, δυναμικό, και επίκαιρο Κοινό Μήνυμα από τον Πάπα Φραγκίσκο και τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο είναι ταυτοχρόνως και βαθιά διαποτισμένο με παράδοση και έντονα σύγχρονο. Εξαρτάται όμως από τις κοινότητες των Χριστιανών και των “ανθρώπων καλής θελήσεως” να αποφασίσουν εάν και πώς αυτές οι αντιλήψεις μπορούν να γίνουν ο καταλύτης για μια τροπή σε ένα νέο κεφάλαιο της σχέσης της ανθρωπότητας με την κλιματική αλλαγή – δηλαδή, αν θα ασπαστούν μορφές αποτελεσματικής, συλλογικής δράσης σε σχέση με την  πλανητική υποβάθμιση, η αν αυτό το μήνυμα θα είναι απλά ένας εύμορφα-διατυπωμένος σελιδοδείκτης στην αφηγηματική πορεία της προσευχής και της περισυλλογής, γεμάτος βοή και ανησυχία, που όμως δεν φέρνει κανένα αποτέλεσμα.

*Translated by Katherine Chaffee

[1] Η τρίτη και τελευταία Παπική Εγκύκλιος του Βενέδικτου ΙΣΤ’

[2] Η δεύτερη παπική εγκύκλιος του πάπα Φραγκίσκου. Η εγκύκλιος έχει τον υπότιτλο “Σχετικά με την φροντίδα για το κοινό μας σπίτι”, και εντός αυτής ο Πάπας επικρίνει τον καταναλωτισμό και την ανεύθυνη ανάπτυξη, θρηνεί την υποβάθμιση του περιβάλλοντος και την υπερθέρμανση του πλανήτη, και καλεί όλους τους ανθρώπους του κόσμου να αναλάβουν “άμεση και ενιαία παγκόσμια δράση”.

[3] Environmental Protection Agency (EPA)

[4] Πόλη στο νοτιοανατολικό άκρο της πολιτείας του Τέξας. Είναι η τέταρτη μεγαλύτερη πόλη των ΗΠΑ, και ένα από τα μεγαλύτερα οικονομικά κέντρα της πολιτείας του Τέξας.