ΕΝΑΕΡΙΑ ΤΕΛΩΝΙΑ, ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΚΡΙΣΗ, ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΙΣΤΗ

“Quod ubique, quod semper, quod ab omnibus creditum est”   -Άγιος Βικέντιος των Λερίνων (445μχ)

Πρόσφατα, το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου στην Αριζόνα εξέδωσε έναν εξαίσιο και συναρπαστικό, αν και βαθιά προβληματικό, τόμο σχετικά με την μεταθανάτια πορεία της ψυχής. Επιβλητικό σε μέγεθος (πάνω από χίλιες σελίδες), το βιβλίο συγκεντρώνει απόψεις πάνω από εκατό Ορθόδοξων συγγραφέων και θεολόγων σχετικά με την εμπειρία της ψυχής μετά την αναχώρησή της από το σώμα. Με υπέροχες αναπαραγωγές εικόνων και άλλων αντικειμένων σε πάνω από 200 έγχρωμες πλάκες, είναι πραγματικά έκτακτο. Δυστυχώς όμως, αυτή η υπερσυντηρητική συλλογή δημιουργήθηκε με σκοπό την παραπλάνηση των αναγνωστών σχετικά με τη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο κύριος στόχος του βιβλίου είναι να προωθήσει την θεωρία των εναέριων τελωνίων, μέσω των οποίων η ψυχή πρέπει να περάσει μετά το θάνατο, ως ουσιαστικό μέρος της Ορθόδοξης πίστης. Ωστόσο, αυτός ο ισχυρισμός είναι εσφαλμένος, παρά τον άφθονο όγκο αποδεικτικών στοιχείων που συγκέντρωσαν οι μοναχοί, και τις πολυάριθμες ακαδημαϊκές και εκκλησιαστικές επικροτήσεις.[1]

Η συζήτηση περί τελωνίων είναι φλογερό θέμα στη σύγχρονη Ορθοδοξία, κυρίως λόγω της διάδοσης αυτής της ιδέας στα τέλη του εικοστού αιώνα από τον π. Σεραφείμ Ρόουζ και άλλους στο κύκλο του.
Για να το θέσουμε απλά, αυτό το βιβλίο επιδιώκει να αποδείξει ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει διακηρύξει, χωρίς ενδοιασμούς, το δόγμα ότι η ψυχή, μετά την αποχώρησή της από το σώμα, πρέπει να περάσει από είκοσι περίπου «τελωνεία», το προσωπικό των οποίων είναι δαίμονες. Αυτοί οι δαίμονες θα κατηγορήσουν κάθε ψυχή για κάποια ορισμένη αμαρτία. Εάν η ψυχή βρεθεί ανεξομολόγητη και ένοχη για αυτή την συγκεκριμένη αμαρτία, οι δαίμονες δεν θα την αφήσουν να περάσει, αλλά θα την σύρουν εις το πυρ το αιώνιο. Ορισμένες αρχές της Ορθόδοξης παράδοσης έχουν, πράγματι, υποστηρίξει μια τέτοια άποψη, αλλά ως επι το πλείστον οι συγγράφεις αυτοί είναι από τη δεύτερη χιλιετία. Ένα τέτοιο δόγμα ήταν σχεδόν άγνωστο στην πρώτη χιλιετία της εκκλησίας, και ακόμη και στη δεύτερη, παραμένει μια μόνο εκδοχή μεταξύ πολλών όσον αφορά την μεταθανάτιο πορεία της ψυχής. Συνεπώς, προτείνω να εξετάσουμε τον προαναφερόμενο Βικέντιο Κανόνα για να αξιολογήσουμε τον ισχυρισμό των μοναχών.

“Quod ubique, quod semper, quod ab omnibus creditum est”. “Αυτό που πιστεύεται (έχει πιστευθεί) από όλους, παντού, και πάντα”. Στις αρχές του πέμπτου αιώνα, ο όσιος Βικέντιος των Λερίνων (νήσων) καθιέρωσε αυτό το ρητό ως το αξιόπιστο κριτήριο για να διαχωρίζουμε τα αληθή από τα ψευδά στην παράδοση της μίας καθολικής και αποστολικής πίστης, και για να εξακριβώνουμε και να καθορίζουμε την γνήσια Ορθοδοξία από τις ετερόδοξες καινοτομίες. Αν και το απόφθεγμα του οσίου Βικεντίου ευλαβείται ιδιαίτερα στην Δύση, η λογική του είναι εξίσου εφαρμόσιμη για τους Ορθόδοξους χριστιανούς (οι οποίοι τιμούν τον όσιο στις 24 Μαΐου). Η πίστη στα εναέρια τελώνια αποτυγχάνει θεαματικά να περάσει τη δοκιμή του αγίου. Η θεωρία περί τελωνίων ήταν σχεδόν άγνωστη για τα πρώτα χίλια χρονιά της εκκλησίας, τουλάχιστον μεταξύ των Ορθόδοξων συγγραφέων της τότε αδιαίρετης Εκκλησίας. Ωστόσο, όπως σημειώσαν άλλοι συγγράφεις της εποχής, η ιδέα των εναέριων τελωνίων ήταν αρκετά δημοφιλής εντός του γνωστικισμού τον δεύτερο και τον τρίτο αιώνα. Για την ακρίβεια, η πίστη σε τέτοιου είδους τελώνια φαίνεται να ήταν μία από τις ουσιώδες θεολογικές αρχές που διαχώριζε τους γνωστικούς από τους Ορθόδοξους. Εκτός απ’ αυτό, η μόνη αναφορά σχετικά με τα τελώνια βρίσκεται στο «Ο Βίος του Αγίου Αντώνιου» του Αγίου Αθανάσιου, όπου λέγεται πως ο άγιος Αντώνιος προώθησε αυτή την άποψη. Υπάρχει επίσης μια ομιλία για την αναχώρηση της ψυχής από το σώμα που αποδίδεται στον άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας και περιγράφει τα τελώνια, αλλά η πατρότητα του κειμένου είναι αβέβαιη, και αμφισβητείται ευρέως. Αναφέρονται επίσης σε δύο ευλαβές λαϊκές διηγήσεις που αποδίδονται σε έναν ορισμένο «Μακάριο» και έναν «Αναστάσιο Σιναΐτη».

Πιστεύω πως είναι σχεδόν αδιαμφισβήτητο ότι μία αναφορά στον βίο του αγίου Αντώνιου, παρόμοιες αναφορές σε δύο ευσεβείς λαϊκές ιστορίες από την Αίγυπτο, και μια πιο εκτεταμένη συζήτηση περί τελωνίων σε μια μεταγενέστερη ομιλία λανθασμένα αποδιδόμενη στον άγιο Κύριλλο Αλεξάνδρειας δεν πληροί το κριτήριο Ορθοδοξίας του αγίου Βικεντίου. Από όσα ξέρουμε μέχρι τώρα, κατά την πρώτη χιλιετία η θεωρία των εναέριων τελωνίων ήταν περιορισμένη σε λίγα άτομα στην Αίγυπτο. Κατά συνέπεια, αυτή η δοξασία πρέπει να θεωρείται ως απλή γνώμη, μια άποψη ενίοτε δημοφιλής σε συγκεκριμένους χρόνους και τόπους, αλλά όχι θεμελιώδες στοιχείο της Ορθόδοξης πίστης.

Εκτός από τα τελώνια, ένα δεύτερο κύριο θέμα του νέου αυτού τόμου είναι η παρακάτω παράδοση: μετά τον θάνατο η ψυχή του καθενός παραλαμβάνεται αμέσως από αγγέλους και δαίμονες που μάχονται ο ένας με τον άλλο για την ψυχή του/ης κεκοιμημένου/ης. Μετα τον αγώνα, ο νικητής, είτε άγγελος είτε δαίμονας, οδηγεί την ψυχή στον παράδεισο η στην κόλαση αντιστοίχως. Οι αμαρτίες των προσφάτως τεθνεώτων είναι κρίσιμες για το αποτέλεσμα της μάχης, και τελικά θα καθορίσουν τον ύστατο προορισμό τους. Εδώ, οι μοναχοί του Αγίου Αντωνίου βρίσκονται σε στερεό έδαφος. Πολλοί Ορθόδοξοί συγγράφεις και θεολόγοι ανά τους αιώνες έχουν περιγράψει αυτή την παράδοση. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να είναι σαφές ότι αυτή δεν είναι παρά μια από τις πολλές Ορθόδοξες διδαχές σχετικά με το τι συμβαίνει στην ψυχή μετά την αποχώρησή της από το σώμα.

Απ’ αυτή την άποψη, είμαστε τυχεροί. Έχουμε πολλές και εξαιρετικές μελέτες στη διάθεση μας σχετικά με τις εκκλησιαστικές και ιστορικές παραδόσεις τις μεταθανάτιας ζωής, τόσο στην Πρωτοχριστιανική όσο και στην Βυζαντινή περίοδο. Ανάμεσα τους βρίσκουμε το Η Ελπίδα της Πρώτης Εκκλησίας[2] του π. Mπράϊαν Ντέϊλι, το “To Sleep, Perchance to Dream“: The Middle State of Souls in Patristic and Byzantine Literature”[3] του π. Μάξιμου (τέως Νικόλαου) Κώνστα, και πιο πρόσφατα, μια έξοχη μελέτη του Βασίλειου Μαρίνη: Ο Θάνατος και η Μετα-Θάνατον Ζωή στο Βυζάντιο.[4] Οποιοδήποτε από αυτά τα τρία έργα δίνει μια πιο ακριβή και έγκυρη άποψη των πρώτων 1500 χρόνων Ορθόδοξης διδασκαλίας σχετικά με την μεταθανάτιόν πορεία της ψυχής, και οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες θα έκαναν καλά να μελετήσουν αυτά αντί για τον τόμο των μοναχών.

Η αλήθεια του θέματος είναι αυτή: η Ορθόδοξος παράδοση δεν έχει ερμηνεύσει ποτέ με ακρίβεια την μεταθανάτια κατάσταση των νεκρών, και όπως και σε άλλα θέματα σχετικά με τη μετά-θάνατον ζωή, “οι Βυζαντινοί δεν είχαν θέσει «σύστημα» γύρω από τα έσχατα. Γι’ αυτούς, η εσχατολογία παρέμεινε ένας ανοιχτός ορίζοντας εντός της θεολογίας” (Κώνστας 124). Σχετικά με την κρίση των ψυχών τη στιγμή της αναχώρησής τους, “ακόμη και η πιο επιφανειακή επισκόπηση των σχετικών κειμένων της Ύστερης Αρχαιότητας μαρτυρεί την συνύπαρξη διαφόρων ιδεών σχετικά με την προσωρινή κρίση” (Μαρίνης 15). Η Ορθόδοξη διδασκαλία σχετικά με αυτά τα θέματα είναι πολύ πιο ποικιλόμορφη απ’ αυτό που παρουσιάζουν οι μοναχοί.

Ομολογουμένως, οι μοναχοί του αγίου Αντωνίου έχουν επισημάνει δυναμικά την σφύζουσα Ορθόδοξο παράδοση της αγγελικής και δαιμονικής πάλης για τη ψυχή των κεκοιμημένων, η προέλευση της οποίας βρίσκεται στα πρώτα χρονιά της εκκλησίας. Σε αντίθεση με την δοξασία περί τελωνίων, μαρτυρίες ως προς την αλήθεια αυτής της διδαχής προέρχονται από πολλές και διάφορες Ορθόδοξες θρησκευτικές αρχές ανά τους αιώνες. Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι αυτή δεν είναι η μόνη τέτοια παράδοση σχετικά με την ψυχή μετά τον θάνατο, και εδώ ακριβώς βλέπουμε τον φονταμενταλισμό αυτού του τόμου που δημιουργεί μια παραποίηση της Ορθόδοξης πίστης. Είναι ένας δογματικός συντηρητισμός που επιμένει στην ερμηνεία ενός μέρους της παράδοσης, απομονωμένου από την περιπλοκότητα του συνόλου. Που ερμηνεύει με τον πιο κυριολεκτικό τρόπο, όταν λεπτότερες, πιο διακριτικές και μεταφορικές ερμηνείες θα ήταν πιο πρέπουσες. Για παράδειγμα, πώς πρέπει να κατανοηθεί μια κυριολεκτική παράδοση περί τελωνίων όταν οι αρχαίες καθιερωμένες νεκρώσιμες προσευχές και ακολουθίες δεν αναφέρουν τελώνια; Η Ορθόδοξη παράδοση είναι ευρύτερη και πιο ποικιλόμορφη απ’ ότι παρουσιάζει αυτό το βιβλίο. Κρατώντας ένα μόνο νήμα της παράδοσης και επενδύοντάς το με απόλυτη εξουσία, εις βάρος άλλων, θεμιτών απόψεων, ο θεμέλιος λίθος του τόμου αυτού είναι σφαλερός, κι έτσι επισκιάζει και παραμορφώνει, αντί να αποσαφηνίζει και να φανερώνει, την πλήρη διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

[1] πολλές από τις οποίες, όπως μου έχουν πει, αποκτήθηκαν χωρίς πλήρη γνωστοποίηση του τι ακριβώς επικροτείται.

[2] The Hope of the Early Church. Cambridge, 1991.

[3] Dumbarton Oaks Papers 55 (2001): 91-124

[4] “Death and the Afterlife in Byzantium: The Fate of the Soul in Theology, Liturgy, and Art”. Cambridge, 2016.