Για τον περασμένο αιώνα, η Ορθόδοξη θεολογική συναίνεση έχει καθορίσει την θεολογία του Αυγουστίνου από προβληματική (στην καλύτερη περίπτωση) ως και ολέθρια (στην χειρότερη). Αυτό είναι προφανέστερο στην Τριαδική του θεολογία, γιατί στο σύγγραμμα του, Περί Αγίας Τριάδος (De Trintate), ο Αυγουστίνος προώθησε καταλυτικά μια πρώιμη διατύπωση του δόγματος του φιλιόκβε (ο ισχυρισμός ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται όχι μόνο ‘εκ του Πατρός’, αλλά και ‘εκ του Υιού’). O π. Ιωάννης Ρωμανίδης και άλλοι Ορθόδοξοι θεολόγοι υποστηρίζουν ότι με αυτό τον τρόπο ο Αυγουστίνος «μόλυνε» την επακόλουθη Δυτική θεολογική παράδοση με τον ιό του «φιλιοκβισμού», μια ασθένεια οι θεολογικές επιπτώσεις της οποίας επεκτείνονται πολύ πέρα από τον στενό τομέα της πνευματολογίας. Πράγματι, για τον Ρωμανίδη και άλλους του είδους του, το φιλιόκβε δεν είναι τόσο ένα απομονωμένο δογματικό σφάλμα, όσο ένας διαβρωτικός παράγοντας που διαβρώνει τα Τριαδικά θεμέλια του Χριστιανισμού.
Oι Ορθόδοξοι δεν είναι όλοι τόσο «ακραίοι» στην κρίση τους όπως οι Ρωμανίδης, αλλά αξιοσημείωτοι Ορθόδοξοι θεολόγοι με αρκετή επιρροή, όπως ο Βλαντιμίρ Λόσκυ, συμμερίζονται την γενική πεποίθηση του Ρωμανίδη ότι η ευρέως Αυγουστινίανή πνευματολογία της Δύσης αποτελεί σοβαρή απειλή για την Ορθοδοξία. Σύμφωνα με τον Λόσκυ και τον Ρωμανίδη, το φιλιόκβε είναι θεμελιωδώς ασυμβίβαστο με την Θέωση, το δόγμα στο επίκεντρο της Ορθόδοξης σκέψης και πρακτικής. Επομένως, η απόφαση είναι σαφής: πρέπει να γίνει επιλογή μεταξύ των δυο (αλληλοαποκλειόμενων) δογμάτων: του φιλιόκβε και της θέωσης.
Αυτός ο ισχυρισμός, όμως, έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση από τις πρόσφατες μελέτες σχετικά με τον Αυγουστίνο και την θεολογία του. (Όχι μόνο τις Δυτικές «Νεοκανονικές» Αυγουστινιανές μελέτες[1] που διακρίθηκαν τα τελευταία είκοσι χρόνια, αλλά και την έκδοση του Ορθόδοξες Ερμηνείες του Ιερού Αυγουστίνου [Orthodox Readings of Augustine] που δημοσίευσε το Φόρντχαμ το 2008.) O Δαυίδ Μεκόνι και άλλοι απέδειξαν ότι στα ίδια τα έργα του Αυγουστίνου βρίσκουμε ακριβώς αυτό που οι Ρωμανίδης και Λόσκυ θεωρούν αδύνατο: συγκεκριμένα, μια δυναμική θεολογία περί θέωσης που συμπίπτει με μια «φιλιοκβιστική» πνευματολογία. Ακόμη πιο αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, για τον Αυγουστίνο, αυτές οι δυο αξιώσεις ούτε αντιτάσσονται μεταξύ τους, ούτε μπορούν να διαχωριστούν η μια από την άλλη. Αντιθέτως, σ’ αυτό το δοκίμιο θα προτείνω ότι ο «φιλιοκβισμός» του Αυγουστίνου έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην θεολογία του, πληροφορώντας και παρακινώντας τις πεποιθήσεις του περί θέωσης.
******
ξύ φιλιόκβε και θέωση στη σκέψη του Αυγουστίνου, πρέπει πρώτα να καταλάβουμε γιατί (σε γενικές γραμμές) ασπάστηκε το πρώτο. Γιατί, λοιπόν, ο Αυγουστίνος αισθάνθηκε την ανάγκη να υπερασπιστεί την διπλή εκπόρευση του Πνεύματος, όχι μόνο από τον Πατέρα, αλλά και από τον Υιό;
Η απάντηση της ερώτησης αυτής έχει να κάνει με την ευρύτερη αντίληψη του Αυγουστίνου σχετικά με το λυτρωτικό έργο του Θεού μέσα στο πλαίσιο της ιστορίας. Ο Αυγουστίνος έκρινε πως υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ της αποστολής των προσώπων της αγίας Τριάδος μέσα στην ιστορία, και την σχέση που απολαμβάνουν Πατέρας, Υιός, και Άγιο Πνεύμα μεταξύ τους έξω από την ιστορία (στην αιωνιότητα). Δηλαδή, με πιο σύγχρονους θεολογικούς όρους, ο Αυγουστίνος θεωρούσε την οικονομική Τριάδα ως αποκάλυψη της οντολογικής Τριάδας[2], και πίστευε πως μέσω της πρώτης, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε αλήθειες σχετικά με την δεύτερη.
Επομένως, ο Αυγουστίνος θεωρεί ουσιώδες θεολογικό δεδομένο ότι το Πνεύμα απεστάλη στον κόσμο από τον Πατέρα και μετεδόθη στην Εκκλησία από τον Υιό (Ιωάν. 20:22). Αυτό πρέπει να ληφθεί ως ένδειξη ότι η εκπόρευση του Πνεύματος είναι κάτι στο οποίο «συμμετέχουν» και ο Πατέρας και ο Υιός -αν και με διακριτά διαφορετικούς τρόπους. Αρά, όπως το Πνεύμα εστάλη στον κόσμο πρωτίστως από τον Πατέρα και δευτερευόντως από τον Υιό, μπορούμε επίσης να πούμε ότι το Πνεύμα εκπορεύεται κυρίως από τον Πατέρα, αλλά επίσης -με έναν δευτερογενή αλλά ουσιώδη τρόπο- και από τον Υιό.
Ένας τέτοιος ισχυρισμός έχει σημαντικές επιπτώσεις για το πώς ο Αυγουστίνος κατανοεί τον μοναδικό και αποκλειστικό ρόλο του αγίου Πνεύματος στη ζωή της Αγίας Τριάδας. Ως Πρόσωπο του οποίου το χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι να εκπορεύεται από τον Πατέρα και τον Υιό, το Πνεύμα θα πρέπει να νοείται ως ένας «δεσμός αγάπης» που δίδεται και λαμβάνεται αμοιβαία από εκείνους από τους οποίους εκπορεύεται. Έτσι, ενώ παραμένει ομοούσιο με τον Πατέρα και τον Υιό, το Πνεύμα λειτουργεί ιδιότυπα στην Τριάδα ως παράγοντας ενδοτριαδικής ένωσης, δηλαδή ως πρόσωπο του οποίου η «προσωπικότητα» αποτελείται από την ένωση του Πατέρα με τον Υιό και του Υιού με τον Πατέρα.
Στο πλαίσιο αυτών των Τριαδικών προβληματισμών μπορούμε, επιτέλους, να εκτιμήσουμε την σημασία του Πνεύματος στην περί θέωση θεολογία του Αυγουστίνου. Γιατί εάν το έργο του Αγίου Πνεύματος εντός της ιστορίας αντικατοπτρίζει τη δραστηριότητά του εντός της Τριάδος, θα ήταν φυσικό να λειτουργεί και ως παράγοντας ενώσεως μεταξύ ανθρώπινων και θεϊκών προσώπων. Ο Αυγουστίνος ασπάζεται ολόψυχα αυτό το υποκείμενο συμπέρασμα: αφού από τη φύση του το Άγιο Πνεύμα είναι παράγοντας διαπροσωπικής ένωσης, η ειδική αποστολή Του εντός της σωτηριολογικής ιστορίας είναι να δημιουργήσει ένωση μεταξύ των ανθρώπων και της Τριάδας.
Για τον Αυγουστίνο, αυτή η ένωση είναι, ουσιαστικά, θέωση. Διότι η αγάπη που εκχέει ο Θεός στις καρδιές των σεσωσμένων είναι η ίδια αγάπη που ενώνει τον Πατέρα με τον Υιό, δηλαδή η συνενωτική αγάπη που απλά είναι το Άγιο Πνεύμα. Μέσα από την εγκατοίκηση του Πνεύματος, οι άνθρωποι ενώνονται τόσο με το Πνεύμα όσο και με τη θεότητα που μοιράζεται με τον Πατέρα και τον Υιό. Αρά το Πνεύμα δεν είναι μόνο ο δεσμός της αγάπης που ενώνει τον Πατέρα και τον Υιό, αλλά και η θεοποιητική αγάπη της οποίας η εγκατοίκηση καθιστά τους ανθρώπους “μέτοχους της θείας φύσης” (2Πετ. 1:4).
Ο Αυγουστίνος αποδίδει μια ισχυρή εκκλησιολογική διάσταση στον περί θέωσης απολογισμό του. Ενώ θεωρεί ότι η συζήτηση περί ανθρώπινης ένωσης με την τριάδα είναι απόλυτα θεμιτή, τονίζει επίσης ότι μια τέτοια ένωση μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσα στη ζωή της Εκκλησίας. Ο λόγος για αυτό είναι απλός: το Πνεύμα που εκχέεται στις καρδιές των σεσωσμένων είναι το ίδιο Πνεύμα που ενώνει τα ανθρώπινα όντα το ένα με το άλλο και τα συνάγει εις το ένα Σώμα Χριστού. Με αυτή την μυστηριακή ενοποίηση του σώματος, το Πνεύμα έλκει το εκκλησιαστικό σώμα προς μια ένωση με την θεϊκή του κεφαλή – τον ίδιο τον Χριστό. Μ’ αυτόν τον τρόπο η Εκκλησία ενώνεται συλλογικά με τον Θεό τον Υιό, ενώ τα μέλη της μπορούν να κοινωνούν ατομικά της θείας φύσης την οποία μοιράζεται με τον Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα. Η Θέωση είναι επομένως μια πραγματικότητα που εκπληρώνεται από το Πνεύμα, τόσο σε ατομικό όσο και σε εκκλησιαστικό επίπεδο. Συνδέοντας τα ανθρώπινα όντα το ένα με το άλλο, το Πνεύμα τα ενώνει επίσης και με τον Θεό.
Είναι αξιοσημείωτο ότι τα δυο δόγματα (του φιλιόκβε και της θέωσης) ουδέποτε ανταγωνίζονται μεταξύ τους στη θεολογία του Αυγουστίνου. Αντιθέτως, είναι ακριβώς επειδή ο Αυγουστίνος θεωρεί την λειτουργία του Πνεύματος ως «παράγοντα αιώνιας σύνδεσης μεταξύ ατόμων», που ωθεί μια αποφασιστική θεολογία της σωτηρίας ως θεανθρωπική κοινωνία, δηλαδή, ως θέωση. Με αλλά λόγια, αντί να αποκλείει την θέωση, ο «φιλιοκβισμός» του Αυγουστίνου τον οδηγεί να την επικυρώνει κατηγορηματικά, μέσω τριαδικών και εκκλησιολογικών όρων.
Εν κατακλείδι: πιστεύω πως θα πρέπει να σκεπτούμε βαθιά πριν προφέρουμε σαρωτικές και μαζικές κριτικές για τις θεολογικές συνέπειες του φιλιοκβισμού – ή, ευρύτερα, περί τις δήθεν ανυπέρβλητες διαφορές μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής θεολογίας. Το κυριότερο είναι πως θα πρέπει να θυμόμαστε πόσο απαραίτητος και σχετικός παραμένει ο Αυγουστίνος, ακόμη και σήμερα, ως οδηγός για τους Ορθόδοξους θεολόγους. Όχι μόνο γιατί η διαμόρφωση της θεολογίας του σχετικά με την θέωση είναι ισχυρότερη και πιο εξελιγμένη από εκείνη των συγχρόνων του, αλλά επειδή απαντά εκ των προτέρων σε πολλά εκκλησιαστικά και τριαδικά ζητήματα με τα οποία έχουν ασχοληθεί για τους δυο τελευταίους αιώνες οι Ορθόδοξοι θεολόγοι. Όποιες οι ελλείψεις και οι περιορισμοί του, ο Αυγουστίνος ήταν άγιος, και εξαίρετος διδάσκαλος, και η Ορθοδοξία θα έπραττε καλά να μην αγνοήσει την θεολογική του μαρτυρία.
Translator: Katherine Chaffee
[1] Ο «νέος κανόνας» αναφέρεται στις (σχετικά πρόσφατες) μελέτες του Lewis Ayres και άλλων που έχουν επανερμηνεύσει την Αυγουστινίανή πνευματολογία.
[2] Η οικονομία, η οικονομική τριάδα, είναι οι ενέργειες και οι πράξεις του Θεού στην ιστορία και στη δημιουργία. Η οντολογική, η αΐδια, η ενυπάρχουσα Τριάδα είναι η Αγία Τριάδα η ίδια, έτσι όπως είναι.
Ο Χριστόφορος Ιακοβέτι είναι μεταπτυχιακός φοιτητής θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών, των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου