Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΜΠΟΔΙΟ ΣΤΗΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ;

Ξέρουμε ότι η πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος ανάγκασε τους Ορθόδοξους Χριστιανούς ανά τον κόσμο να αντιμετωπίσουν ζητήματα σχετικά με τον δημοκρατικό κοσμικισμό. Όταν λέω «κοσμικισμό» δεν εννοώ την εκκοσμίκευση και την παρακμή της θρησκείας, αυτή η θεωρία έχει απαξιωθεί ολοκληρωτικά. Με την λέξη «κοσμικισμό» (η σεκουλαρισμό) εννοώ τον πλουραλισμό που περιέγραψε πρόσφατα ο Αριστοτέλης Παπανικολάου στην εναρκτήριά του διάλεξή «Ένας Χριστιανικός Κοσμικισμός», στο ετήσιο συνέδριο Θρησκεία στην Δημόσια Ζωή στο Τρεμπίνιε της Ερζεγοβίνης. Ο κ. Παπανικολάου τόνισε ότι ορισμένες Ορθόδοξες χώρες είχαν προσπαθήσει να επαναφέρουν το Βυζαντινό μοντέλο συμφωνίας, όμως λόγω των διαφόρων πολίτικων καταλήψεων και κατοχών (Οθωμανικής, Αυστροουγγρικής, κομμουνιστικής, κ.α.) δεν υπήρξε σχεδόν ποτέ η ευκαιρία να αντιμετωπιστεί το ζήτημα.

Παρ’ όλα αυτά, υπήρχαν μερικές εξαιρέσεις. Μια απ’ αυτές ήταν η διαδικασία εθνοδόμησης του Σερβικού κράτους στα τέλη του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα. Με την αργή αλλά σταθερή απομάκρυνση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία (η οποία κατέληξε σε μια ουσιαστική ανεξαρτησία το 1861 και στην επίσημη πολιτική ανεξαρτησία το 1878), το Βασίλειο της Σερβίας, αναμφίβολα μια Ορθόδοξη χώρα, αντιμετώπισε σοβαρά διλήμματα στους τομείς της εθνοδόμησης και της κοινωνικής οργάνωσης. Η σπουδαιότης των διλημμάτων αυτών εντάθηκε, διότι η Σερβική εθνική απελευθέρωση και ανεξαρτησία ήταν εγχώρια, χωρίς καμία υποστήριξη ή χρηματοδότηση από τους Ευρωπαίους ή κάποια άλλη χώρα.

Το αποκορύφωμα αυτής της εξέλιξης ήταν η Σερβία των ετών 1903-1914: από τον δυναστικό μετασχηματισμό του 1903 μέχρι την αρχή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατά τη περίοδο αυτή, το δικαίωμα ψήφου επεκτάθηκε στο 22% του πληθυσμού, το ίδιο ποσοστό με το Βέλγιο, την Γαλλία, και άλλες Ευρωπαϊκές και υπερπόντιες δημοκρατικές χώρες. Η άμεση φορολογία ήταν περιορισμένη, και η δημογραφική απογραφή που απαιτούταν για την ψήφο αποδεικνύει πως η Σερβία των χρόνων εκείνων ήταν πιο κοντά στο ιδανικό της καθολικής ψηφοφορίας από πολλές παλιότερες, καθιερωμένες δημοκρατίες. Υπήρχε ελευθέρια του τύπου, και κυκλοφορούσαν πολυάριθμα περιοδικά, μερικά από τα οποία χρηματοδοτούνταν από πολιτικά κόμματα, και άλλα όχι. Υπήρχαν πολλά και καλά-οργανωμένα πολιτικά κόμματα που εκπροσώπευαν ένα ευρύ φάσμα ιδεολογιών. Δεν υπήρχαν ανυπέρβλητα οικονομικά η κοινωνικά εμπόδια για να γίνει κάποιος πολιτικός, και όλοι οι πολιτικοί παίκτες σεβόταν το Σύνταγμα και ακολουθούσαν τους βασικούς δημοκρατικούς κανόνες της δημόσιας ζωής. Η Σερβία το 1903-1914 ήταν μια δυτική χώρα, μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Δεν πρέπει να ξεγελιέται κανείς από το γεγονός ότι εκείνη την περίοδο ο κύριος σύμμαχος της Σερβίας στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής ήταν η αυτοκρατορική Ρωσία. Υπήρχαν πολύ λίγες ομοιότητες μεταξύ των πολιτικών θεσμών των δύο χωρών. Η Σερβία εκείνης της εποχής ήταν μια αναμφισβήτητη περίπτωση σεκουλαριστικού πλουραλισμού σε μια Ορθόδοξη χώρα.

Και πως έγινε αυτό? Εκείνη την εποχή η Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία (ΣΟΕ) είχε μια θεμελιώδη και εξέχουσα θέση μέσα στην Σερβική κοινωνία, και όχι μόνο επειδή υπήρξε εθνικός φάρος κατά την διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής. Η λαϊκή της επιρροή ήταν σημαντική, και έπαιζε μεγάλο ρόλο στην λήψη πολιτικών και κοινωνικών αποφάσεων. Δεν υπάρχει ούτε ένα ιστορικό στοιχείο, τουλάχιστον εξ όσων γνωρίζω, ότι η ΣΟΕ απέκλεισε το συμφωνιακό μοντέλο. Γιατί λοιπόν απέτυχε το πρότυπο αυτό;

Η απάντηση βρίσκεται στην πλευρά της προσφοράς (του νόμου προσφοράς και ζήτησης) της φιλελεύθερης δημοκρατίας, και τους τρεις καθοριστικούς παράγοντες που εντοπίζονται μέσα στην πολιτική ιστοριογραφία της Σερβίας. Ο πρώτος είναι ότι ήταν Σέρβοι διανοούμενοι που έφεραν την ιδεολογία της φιλελεύθερης δημοκρατίας από την Ευρώπη του 19^ου αιώνα (κυρίως την Γαλλία και την Ελβετία, τους τότε πυρήνες της φιλελεύθερης δημοκρατικής ιδεολογίας) και την διέδωσαν στην Σερβία. Όλα τα σύγχρονα βιβλία περί ελευθερίας και δημοκρατίας μεταφράστηκαν και δημοσιεύθηκαν στα Σερβικά, και ακόμη και ο μελλοντικός μονάρχης Πέτρος μετάφρασε προσωπικά το Περί Ελευθερίας του Τζον Στιούαρτ Μιλ. Η ψυχή της πνευματικής και πολιτικής αυτής εξάπλωσης ήταν ολοσχερώς Σερβική, και δεν επηρεάστηκε από εξωτερικές δυνάμεις. Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο οι ιδέες αυτές υιοθετήθηκαν εύκολα από την πατριαρχική κοινωνία της εποχής.

Ο δεύτερος σημαντικός παράγοντας ήταν η τότε κοινωνική δομή της Σερβίας. Μετά την πτώση της Οθωμανικής κυριαρχίας και την κατάρρευση της πολίτικης αριστοκρατίας, σχεδόν κάθε Σέρβος έγινε ελεύθερος ιδιοκτήτης, και απόκτησε γη και περιουσία που του ανήκαν αποκλειστικά. Δεν υπήρχαν ευγενείς γαιοκτήμονες. Η κρατική αναδιανομή της γης σε ελεύθερους αγρότες τους έκανε όλους φορολογούμενους γαιοκτήμονες. Μόνο το 11% των αγροτών δεν είχαν δική τους γη, και το 96% του πληθυσμού είχαν ιδιοκτησία πάνω στο σπίτι στο οποίο ζούσαν, αν και το μέγεθος και η αξία των κτημάτων ήταν σχετικά μικρή, αφού όλα τα κτήματα έπρεπε να είναι ουσιαστικά το ίδιο μέγεθος. Άρα, όσον αφορά τον πλούτο, η Σερβική κοινωνία πίστευε στον κρατικό εξισωτισμό. Ήταν μια κοινωνία ιδιοκτητών που πλήρωναν φόρους. Ήταν μια χώρα ανθρώπων που αν και φτωχοί (τουλάχιστον κατά τα Ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής), ήξεραν τα δικαιώματά τους και ήταν έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να πολεμήσουν γι’ αυτά. Ένας Ευρωπαίος συγγραφέας επισκέφτηκε την χώρα την δεκαετία του 1880 και έγραψε πως οι Σέρβοι «συμπεριφέρονται σαν Γιάνκηδες». Από οικονομικής απόψεως η Σερβία το 1903-1914 δεν ήταν μια σύγχρονη χώρα, αυτό έγινε μόνο αργότερα με την (ανεπιτυχή) εξέλιξη της εκβιομηχάνισης. Όμως από πολιτικής απόψεως, η Σερβία ήταν υπερσύγχρονη, ένα κοσμικό, πλουραλιστικό κράτος, και αυτό λόγω της παραπάνω οικονομικής και κοινωνικής της δομής.

Εν τέλει, η καθιέρωση του δημοκρατικού πλουραλισμού δεν ήταν ένα ξαφνικό γεγονός, αλλά μια σταδιακή διαδικασία που κράτησε σχεδόν έναν ολόκληρο αιώνα. Η Σερβία του 1903-1914 ήταν το αποκορύφωμα αυτής της δύσκολης και συχνά επίπονης διαδικασίας, και όχι ένα θαύμα που δημιούργησαν κάποιοι εξωγενείς παράγοντες, ένας «από μηχανής θεός». Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η τότε δημοκρατία της Σερβίας ήταν συντηρητή και άντεχε ενάντια στους πολύμορφους κινδύνους, όπως την συνεχή απειλή από την ισχυρή στρατιωτική αριστοκρατία. Άλλο ένα παράδειγμα της επιτυχούς ελεύθερης αγροτικής δημοκρατίας ήταν η στρατιωτική κινητοποίηση στην Σερβία μετά την Αυστροουγγρική διακήρυξη πόλεμου: σχεδόν 100% των νέων ανδρών επιστρατευτήκαν. Δεν ήταν μόνο ο πατριωτισμός που τους οδήγησε να πολεμήσουν. Oι νεοσύλλεκτοι αυτοί ήταν εκεί να υπερασπιστούν τα πολιτικά και ιδιοκτησιακά τους δικαιώματα. Η δημοκρατία ήταν ένα σοβαρότατο ζήτημα για τους Σέρβους της εποχής.

Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός δεν ήταν εμπόδιο για την φιλελεύθερη δημοκρατία στην Σερβία. Αντιθέτως, η ακμαία και δυναμική δημοκρατία που παρείχαν οι πολιτικοί και πνευματικοί διανοούμενοι εμπόδιζε το μοντέλο της συμφωνίας. Με την αναμφισβήτητα κεντρική θέση της ΣΟΕ, η Σερβία των χρόνων εκείνων πέτυχε έναν Χριστιανικό κοσμικισμό. Το πόσο διαφορετική είναι η Σερβία σήμερα είναι άλλο ζήτημα.