Η Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας είναι δημιούργημα της Αμερικανικής κυβέρνησης;
Πολιτικές φιλοδοξίες και η Ουκρανική Εκκλησία

Δρ. Νικόλας Ντενυσένκο (Nicholas Denysenko)

Η δημιουργία της αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας (OΕΟ) ενέπνευσε μια σειρά θεωριών σχετικά με το ποιος ήταν εκείνος που έθεσε τα θεμέλια του εγχειρήματος αυτού. Ο προηγούμενος Ουκρανός πρόεδρος Πέτρο Ποροσένκο, ο Πατριάρχης Φιλάρετος και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος θεωρούνται συνήθως ως οι αρχιτέκτονες της ουκρανικής αυτοκεφαλίας. Υπάρχουν επίσης και αρκετοί που αποδίδουν την ίδρυση της Oρθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας στην αμερικανική κυβέρνηση. Ο Σεργκέι Λαβρόφ, Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσικής Ομοσπονδίας, ισχυρίστηκε πρόσφατα ότι η Oρθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας είναι ένα αμερικανικό δημιούργημα και ότι οι ΗΠΑ επιθυμούν να δημιουργήσουν σχίσμα στην παγκόσμια Ορθοδοξία. Ο Λαβρόφ εξέφρασε την άποψή του αυτή αμέσως μετά το ταξίδι του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα Αλφέγιεφ στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ο Μητροπολίτης Ιλαρίων είχε προγραμματίσει να συναντηθεί με τον Υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, Μάικ Πομπέο, στις 22 Οκτωβρίου. Κατά σύμπτωση, το επόμενο πρωί είχε προγραμματιστεί να συναντηθεί με τον Πομπέο ο προκαθήμενος της Oρθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, Μητροπολίτης Επιφάνιος (Ντούμενκο). Η συνάντηση του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα με τον Πομπέο ματαιώθηκε, όταν ο Υπουργός ανέθεσε τη συνάντηση σε εκπρόσωπο του (κάτι που ο Μητροπολίτης Ιλαρίων αρνήθηκε). Η συνάντηση του Πομπέο με τον Μητροπολίτη Επιφάνιο πραγματοποιήθηκε, όπως είχε προγραμματιστεί, και ο Πομπέο εξέφρασε την υποστήριξη της Αμερικής στη νέα εκκλησία.

Ωστόσο, είναι αυτό επαρκής ένδειξη ότι η αμερικανική κυβέρνηση δημιούργησε την Oρθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας; Εάν όχι, τι σημαίνουν τότε αυτές οι συναντήσεις και οι δηλώσεις, και ποιες είναι οι συνέπειές τους για τις αμερικανικές φιλοδοξίες στην Ουκρανία και τη Ρωσία;

Μία σύντομη απάντηση στο παραπάνω ερώτημα είναι ότι απλά δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να τεκμηριώνουν τον ισχυρισμό ότι η Αμερική καθοδήγησε τη δημιουργία της ΟΕΟ. Τα στοιχεία είναι ελάχιστα και οι δηλώσεις του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ σχετικά με την Εκκλησία στην Ουκρανία είναι ανεπαρκείς. Το να αποδώσει κανείς την ίδρυση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας στο Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ ισοδυναμεί με την ερμηνεία μιας σειράς υποθετικών γεγονότων ώστε να καταλήγουν σε ένα διακριτό σχήμα επιρροής. Ο ισχυρισμός αυτός υποθέτει επίσης ότι δεν υπήρξε κανένα κίνημα για αυτοκεφαλία μεταξύ των Ορθοδόξων Ουκρανών, άποψη που δεν έχει καμία ρεαλιστική βάση. Ωστόσο, η απουσία πρόσθετων αποδεικτικών στοιχείων δεν σημαίνει ότι οι δηλώσεις του αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών στερούνται νοήματος.

Οι συναντήσεις μεταξύ των στελεχών της Εκκλησίας της Ουκρανίας και των εκπροσώπων της αμερικανικής κυβέρνησης μας δίνουν αρκετές πληροφορίες. Φαίνεται, ότι μία συγκεκριμένη συνάντηση ήταν εκείνη που αποτέλεσε την έναρξη της μεγάλης σειράς επαφών: πρόκειται για την επίσκεψη του Πατριάρχη Φιλάρετου και της ηγετικής ομάδας του Πατριαρχείου του Κιέβου στην Αμερική τον Σεπτέμβριο του 2018, όπου συναντήθηκαν με μέλη του Κογκρέσου και του Υπουργείου Εξωτερικών.

Η ουκρανική αντιπροσωπεία ενημέρωσε τους Αμερικανούς αξιωματούχους για την ενωτική σύνοδο και την αυτοκεφαλία, καθώς και για τις δυσκολίες των Ορθοδόξων Ουκρανών στην Κριμαία και το Ντονμπάς. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, οι προσπάθειες να ενωθούν οι Ορθόδοξοι Ουκρανοί και να αποκτήσουν αυτοκεφαλία, εμποδίστηκαν από πολιτικούς παράγοντες, οι οποίοι εναντιώνονταν στις ουκρανικές πρωτοβουλίες. Οι Ουκρανοί παραπονέθηκαν για τις διώξεις και τις παρενοχλήσεις που υπέστησαν οι κληρικοί και οι πιστοί τους στην Κριμαία, καθώς και από τις δυνάμεις κατοχής στο Ντονμπάς που χρηματοδοτούνται από τη Ρωσία. Τόνισαν μάλιστα την απειλή εφαρμογής μιας στρατηγικής από την πλευρά της Ρωσίας, με σκοπό την διακοπή της διαδικασίας αναγνώρισης της αυτοκεφαλίας και την παραβίαση των θρησκευτικών δικαιωμάτων των Ουκρανών πολιτών. Η επίσκεψη αυτή δημιούργησε το κλίμα μέσα στο οποίο το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ διαμόρφωσε τη θέση του για τη θρησκευτική ελευθερία στην Ουκρανία στο πλαίσιο της ρωσικής επιθετικότητας.

Οι επίσημες δηλώσεις του Υπουργείου Εξωτερικών δείχνουν ότι η Αμερική επιθυμεί να αποκτήσει εκ νέου τον ρόλο του υπερασπιστή της δημοκρατίας και των θρησκευτικών ελευθεριών σε όλο τον κόσμο. Η Ουκρανία εμφανίζονταν ως μια χρυσή ευκαιρία για τις ΗΠΑ, λόγω του αγώνα της για αυτοδιάθεση.

Η δήλωση του αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών της 25^ης Σεπτεμβρίου 2018 υπήρξε το άμεσο αποτέλεσμα των σχετικών συναντήσεων με τους συνεργάτες του Φιλαρέτου. Η συγκεκριμένη δήλωση προέβλεπε την αυτοκεφαλία και εξέφραζε την αμερικανική υποστήριξη «στην ικανότητα των ορθόδοξων θρησκευτικών ηγετών της Ουκρανίας και των πιστών να επιδιώξουν την αυτοκεφαλία σύμφωνα με τις πεποιθήσεις τους». Το κείμενο εξέφραζε επίσης σεβασμό προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη, ενώ αναγνώριζε τη ρωσική επιθετικότητα στην ανατολική Ουκρανία. Πρόκειται για μία ξεκάθαρη δήλωση: ως πρωταθλητής στον τομέα των θρησκευτικών δικαιωμάτων και της δημοκρατίας, η αμερικανική κυβέρνηση παρακολουθεί την κατάσταση και ελέγχει για παραβιάσεις της ελευθερίας. Η δεύτερη ανακοίνωση του αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών, της 19^ης Οκτωβρίου 2018, επαναλαμβάνει την αμερικανική αντίθεση στις εξωτερικές παρεμβάσεις και τον σεβασμό στην ελευθερία.

Η τρίτη δήλωση της 10^ης Ιανουαρίου 2019 χαρακτηρίζεται από μία αλλαγή ύφους. Αν και ο Υπουργός Εξωτερικών Πομπέο συνέχαιρε τον Επιφάνιο για την εκλογή του, την ίδια στιγμή του ζητούσε να κάνει σαφείς δηλώσεις ότι όλοι θα ήταν καλοδεχούμενοι στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και ότι η θρησκευτική ελευθερία όλων των ανθρώπων θα γινόταν σεβαστή. Η δήλωση του Πομπέο πραγματοποιήθηκε λίγες εβδομάδες μετά την ψήφιση δύο αμφιλεγόμενων νόμων από το ουκρανικό κοινοβούλιο· ο ένας απαιτούσε από τα θρησκευτικά ιδρύματα με έδρα στη Ρωσία να συμπεριλάβουν στην επωνυμία τους τη λέξη «Ρωσία», ενώ ο δεύτερος αποσκοπούσε στη διευκόλυνση της διαδικασίας για τις κοινότητες που επιθυμούσαν να αλλάξουν το καθεστώς υπαγωγής τους. Το αμερικανικό μήνυμα ήταν το ίδιο: η Αμερική παρακολουθεί την Ουκρανία και αυτή τη φορά ζητάει από εκείνους που επιδίωκαν την αυτοκεφαλία τους, να επιτρέψουν ακριβώς τη θρησκευτική ελευθερία που ισχυρίζονται ότι στερούνταν οι ίδιοι στο Ντονμπάς και την Κριμαία.

Η κατάσταση μας επιτρέπει να κάνουμε μία υπόθεση: το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών εκμεταλλεύτηκε τη διακήρυξη της ουκρανικής αυτοκεφαλίας, προκειμένου να παρουσιάσει την Αμερική ως υπερασπιστή της θρησκευτικής ελευθερίας. Η στιγμή ήταν βολική δεδομένης της κλιμάκωσης της πολεμικής μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας τα τελευταία πέντε χρόνια. Επιπλέον, η εμφάνιση υπέρ της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας ήταν μία προσπάθεια να σωθούν τα προσχήματα, δεδομένης της εμφανούς απαξίωσης του Προέδρου Τραμπ απέναντι στην Ουκρανία.

Η αποτύπωση της ιστορίας, ωστόσο, θα ήταν ατελής, αν δεν επιστρέψουμε στις κατηγορίες του Λαβρόφ και του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα. Ο Λαβρόφ έχει κάνει δύο δημόσιες δηλώσεις σχετικά με την κατάσταση της Εκκλησίας στην Ουκρανία. Στην πρώτη δήλωσή του, τον Οκτώβριο του 2018, ο Λαβρόφ κατηγόρησε την «Ουάσινγκτον» ότι προκάλεσε την ουκρανική εκκλησιαστική κρίση, ενώ ο Ντμίτρι Πεσκόφ, εκπρόσωπος τύπου του Πούτιν, υπερασπίστηκε το δικαίωμα της Ρωσίας να υπερασπιστεί τους πιστούς της, εάν προέκυπτε βία από αρπαγές ενοριών – μια έμμεση αναφορά παρέμβασης. Το πρόβλημα για τη Ρωσία είναι ότι οι δημόσιες θέσεις του Λαβρόφ και του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα εκθέτουν την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας (ΟΟΕ-ΠΜ) στην Ουκρανία. Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας δηλώνει με θέρμη ότι είναι πραγματικά ανεξάρτητη, πολύ περισσότερο μάλιστα από την αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησίας της Ουκρανίας. Διαθέτει επίσης τεράστια πολιτική υποστήριξη από μέλη του Κοινοβουλίου της Ουκρανίας. Οι δηλώσεις του Λαβρόφ και του Ιλαρίωνα δείχνουν ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας χρειάζεται την παρέμβαση της Ρωσίας. Στην πραγματικότητα, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας εξακολουθεί να διαμαρτύρεται για το ότι διώκεται σε τοπικό επίπεδο, ενώ έχει ήδη προβεί σε σχετικό διάβημα στα Ηνωμένα Έθνη. Τα λόγια του Λαβρόφ προκαλούν την απορία: ποια είναι τα κίνητρα των Ρώσων αξιωματούχων που διαμαρτύρονται για τις συνθήκες μιας ανεξάρτητης εκκλησίας σε μία ξένη χώρα;

Οι δημόσιες θέσεις του αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών, του Λαβρόφ και του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα, ξεκαθαρίζουν την εικόνα της σχέσης Εκκλησίας και κράτους στην Ουκρανία. Ως εξωτερικοί παρατηρητές, οι Αμερικανοί και οι Ρώσοι διακυβεύουν πολλά στην υπόθεση της Ουκρανικής Εκκλησίας. Η αμερικανική κυβέρνηση προσπαθεί να ενισχύσει τον ρόλο της ως παγκόσμιου υπερασπιστή των θρησκευτικών δικαιωμάτων. Η ουκρανική εκκλησιαστική κρίση προσφέρει μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών να διασκεδάσει την άποψη ότι αγνοεί και απαξιοί την Ουκρανία. Όσον αφορά στους Ρώσους, η ενδεχόμενη ενσωμάτωση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας στην αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας θα οδηγήσει την Ουκρανία ακόμα πιο μακριά από τη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας και κοντύτερα στην Ευρώπη. Οι δημόσιες δηλώσεις Αμερικανών και Ρώσων κρατικών αξιωματούχων, λοιπόν, δεν επαληθεύουν την ταυτότητα των αρχιτεκτόνων της ουκρανικής αυτοκεφαλίας. Η ιστορία μας πληροφορεί ότι εκατομμύρια ουκρανών κληρικών και πιστών πήραν την κατάσταση στα χέρια τους και δημιούργησαν μια νέα εκκλησία, συνεπικουρούμενοι από τον Ποροσένκο και τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Οι εξωτερικές δηλώσεις μας υπενθυμίζουν ότι η Αμερική και η Ρωσία θα προσπαθήσουν να παίξουν με την κατάσταση της Εκκλησίας στην Ουκρανία, προκειμένου να επιτύχουν τους δικούς τους στρατηγικούς γεωπολιτικούς στόχους.

Ο Νικόλας Ντενυσένκο είναι Καθηγητής Θεολογίας στην Έδρα Εμίλ και Ελφρίντε Γιόχουμ του Πανεπιστημίου του Βαλπαραΐσο, στις ΗΠΑ. Είναι επίσης διάκονος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αμερική. 

Η Δημόσια Ορθοδοξία αναζητεί να προωθήσει το διάλογο προσφέροντας φόρουμ για διαφορετικές απόψεις επί συγχρόνων θεμάτων που σχετίζονται με τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι θέσεις που εκφράζονται σε αυτό το δοκίμιο είναι αποκλειστικά του συγγραφέα και δεν απηχούν απαραίτητα τις απόψεις των εκδοτών του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Μελετών.