Mark Roosien
Αν και η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει αποκτήσει διεθνή φήμη ως μια «πράσινη» εκκλησία, κυρίως χάρη στις περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο περίπλοκη από ό,τι φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Τα πορίσματα της επιστήμης σχετικά με τις ανθρώπινες αιτίες της αλλαγής του κλίματος και των καταστροφικών συνεπειών της είναι παγιωμένα, ωστόσο, το ζήτημα αυτό εξακολουθεί δυστυχώς να διχάζει τους Ορθοδόξους Χριστιανούς στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η αποδοχή της κλιματικής αλλαγής από τους Αμερικανούς Ορθοδόξους συμπίπτει γενικώς με τις διαχωριστικές γραμμές –μεταξύ φιλελευθέρων και συντηρητικών– οι οποίες έχουν επικρατήσει στην πολιτική σκηνή των ΗΠΑ του 21ου αιώνα.
Οι πολιτικές διαιρέσεις ανάμεσά μας είναι τοξικές όχι μόνο για την ενότητα της Εκκλησίας αλλά και επειδή μας επιτρέπουν να εφησυχάζουμε, να παραμένουμε κολλημένοι σε ατέρμονες συζητήσεις σχετικά με τη αξιοπιστία των επιστημονικών δεδομένων και τις σκοτεινές δυνάμεις που υποτίθεται ότι χρηματοδοτούν την επιστήμη του κλίματος, εκσφενδονίζοντας κατηγορίες για «ψευδείς ειδήσεις».
Αλλά η ορθόδοξη παράδοση δεν μας επιτρέπει να απέχουμε από τη συζήτηση για το κλίμα. Απαιτεί αντίθετα να αναλάβουμε την ευθύνη για τη λεηλασία της δημιουργίας, να εργαστούμε για την αποκατάσταση της ισορροπίας στο περιβάλλον μας και να οδηγήσουμε στη λογοδοσία, εκείνους που είναι υπεύθυνοι –χωρίς να εξαιρούμε τους αυτούς μας– για την παρούσα κρίση. Το ορθόδοξο αίτημα για κλιματική δικαιοσύνη έχει τις ρίζες του στη Γραφή και την Παράδοση. Τα έργα των Εβραίων προφητών είναι γεμάτα από δηλώσεις και προειδοποιήσεις για τις ανθρώπινες αιτίες του φαινομένου που σήμερα θα ονομάζαμε περιβαλλοντική καταστροφή. Το βιβλίο του προφήτη Αμώς, για παράδειγμα, συνδέει τον σεισμό που έπληξε την Παλαιστίνη στα μέσα του 8ου αι. π.Χ. με την καταπίεση των άπορων και όσων δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Ο προφήτης δηλώνει,
Ακούστε τα αυτά, εσείς που συντρίβετε τους φτωχούς και παραγκωνίζετε τους δυστυχισμένους της χώρας. […] Ποιος αμφιβάλλει ότι γι’ αυτές τις πράξεις σας η γη δεν θα σειστεί κι οι κάτοικοι της χώρας δεν θα κατατρομάξουν; Ολόκληρη η χώρα θα τραντάζεται, θα υψώνεται και θα χαμηλώνει, σαν τα νερά του Νείλου στην Αίγυπτο; (Αμώς, 8:4, 8).
Ο προφήτης Αμώς και άλλοι βιβλικοί συγγραφείς οραματίστηκαν έναν κόσμο στον οποίο οι ανθρώπινες πράξεις και σχέσεις συνδέονται βαθιά όχι μόνο με τη θεϊκή κρίση αλλά και με την αρμονία και τη δυσαρμονία του φυσικού κόσμου. Σήμερα, επίσης, είναι γεγονός ότι οι ανθρώπινες πράξεις και σχέσεις συσχετίζονται όλο και περισσότερο με την περιβαλλοντική καταστροφή. Ο κόσμος μας δεν φαίνεται πλέον τόσο διαφορετικός από τον κόσμο των αρχαίων.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας υιοθέτησαν το περιβαλλοντικό όραμα των προφητών και το καλλιέργησαν περαιτέρω. Σε ένα κήρυγμά του κατά τη διάρκεια ξηρασίας και λιμού στην Καππαδοκία του 4ου αιώνα, ο Μέγας Βασίλειος απηχεί τον Αμώς, εντοπίζοντας την αιτία της καταστροφής στη συσσώρευση των πόρων από τους πλούσιους του ποιμνίου του:
Αλλά είναι φανερή και πρόδηλη η ανεξέλεγκτη και κατακριτέα συμπεριφορά μας. Αρπάζοντας εμείς, στους άλλους δε δίνουμε […] Οι αποθήκες δε χωρούν το πλήθος των αποθεμάτων μας, αλλά δεν έχουμε έλος γι αυτούς που βρίσκονται σε ανάγκη. Γι αυτό μας απειλεί το κριτήριο του δικαίου. Γι αυτό ο Θεός δεν ανοίγει το χέρι του, γιατί εμείς οι ίδιοι έχουμε αποκλείσει την φιλαδελφία. Γι αυτό είναι ξερή η γη, γιατί η αγάπη έχει παγώσει. (Ομιλία 8, PG 31, 309AB).
Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, σε ένα κήρυγμά του κατά τη διάρκεια ενός άλλου λιμού στην Καππαδοκία του 4ου αιώνα, παρατηρεί ότι οι κάθε είδους φυσικές καταστροφές είναι το αποτέλεσμα της θεμελιώδους αχαριστίας του ανθρώπου απέναντι στο δώρο της δημιουργίας:
Από πού έρχονται οι λιμοί και οι ανεμοστρόβιλοι και οι χαλαζοπτώσεις, και η τωρινή μας πληγή και νουθεσία; Από πού έρχονται οι αρρώστιες και οι λοιμοί και οι σεισμοί και τα παλιρροιακά κύματα και τα φοβερά πράγματα του ουρανού; Και πώς η κτίση, που δημιουργήθηκε για την απόλαυση των ανθρώπων, η κοινή και ισότιμη χαρά όλων, μεταβάλλεται σε κόλαση για τους ασεβείς, ώστε εμείς που τιμηθήκαμε και δεν ευχαριστήσαμε, μέσω αυτής να διδαχτούμε παθαίνοντας, αφού δεν διδαχτήκαμε όταν μας συνέβαιναν τα καλά; (Ομιλία 16, PG 35, 940CD).
Σταθερά προσηλωμένος σε αυτό το προφητικό ρεύμα της πατερικής σκέψης, ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος επέκρινε εκείνους που θεωρούσε ως περισσότερο υπεύθυνους για τα δεινά που προκλήθηκαν από φυσικές καταστροφές. Κηρύσσοντας μετά από έναν σεισμό το έτος 400 στην Κωνσταντινούπολη, σε κάποιο σπίτι κυβερνητών και αριστοκρατών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο Χρυσόστομος δεν «μάσησε» τα λόγια του:
Πού είναι οι ηγεμόνες; […] Αν κάποιος ερωτηθεί γιατί η πόλη σείστηκε, ακόμα κι αν δεν θα το έλεγε ανοικτά, όλοι θα συμφωνούσαν ότι ήταν εξαιτίας αμαρτιών, εξαιτίας πράξεων απληστίας, εξαιτίας αδικιών, εξαιτίας πράξεων ανομίας και αλαζονείας, εξαιτίας των απολαύσεων, εξαιτίας της απάτης. Τίνος; Του πλουσίου» (Ομιλία μετά τον σεισμόν, PG 50, 716).
Σύμφωνα με αυτούς τους Πατέρες της Εκκλησίας, είμαστε όλοι υπεύθυνοι για την περιβαλλοντική καταστροφή. Θα πρέπει όλοι να μετανοήσουμε για την αχαριστία μας απέναντι στο δώρο της δημιουργίας, την αχαριστία που αποτελεί και την καρδιά του προβλήματος. Ωστόσο, ορισμένοι από εμάς είμαστε περισσότερο υπεύθυνοι από άλλους και θα πρέπει να λογοδοτήσουμε: ονομαστικά, όπως το λέει ο άγιος Ιωάννης, «οι κυβερνήτες» και «οι πλούσιοι».
Σήμερα, συνειδητοποιούμε ότι η δημιουργία δεν είναι απλώς μία αστείρευτη πηγή πόρων για εξαγωγή και εκμετάλλευση. Η μοίρα της είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη δική μας. Ενώ θα μπορούσαμε να πούμε πως κάποιες βιβλικές και πατερικές υποθέσεις σχετικά με τα θεϊκά αίτια των φυσικών καταστροφών δύσκολα γίνονται αποδεκτές σήμερα, αυτό που έχει σημασία και θα ήθελα να επισημάνω ιδιαιτέρως είναι ότι μέσα στην ορθόδοξη παράδοση η ανθρώπινη ιστορία και η ιστορία της φύσης συνυφαίνονται με τη θεία πρόνοια. Η δημιουργία απαντάει στην αγανάκτηση του Θεού για τα διάφορα είδη αμαρτίας και αδικίας με τη δική της αγανάκτηση, τον θρήνο και την οργή.
Η θεολογική πραγματικότητα είναι ότι η καταστροφική αυτή μεταχείριση της δημιουργίας μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη βεβήλωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Το τραύμα και ο ξεριζωμός που προέρχονται από την αναγκαστική μετανάστευση λόγω έλλειψης πόρων, οι ασθένειες που προέρχονται από το μολυσμένο νερό και τα τρόφιμα, όλα αυτά αποτελούν και δική μας ευθύνη, ως Σώμα του Χριστού στις Ηνωμένες Πολιτείες, την πλουσιότερη αλλά και την πλέον καταστροφική χώρα σε όλον τον κόσμο.
Ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί καλούμαστε συλλογικά να μετανοήσουμε που αποτύχαμε να ανταποκριθούμε στο υψηλό μας κάλεσμα: να ενσαρκώσουμε την κενωτική συμπόνια του Δημιουργού προς τους ανθρώπους που πλήττονται περισσότερο από την υποβάθμιση της δημιουργίας. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να πάρουμε ως παραδείγματα τον Μέγα Βασίλειο και τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και να ανακαλύψουμε εκ νέου την δύναμη της φωνής μας, καλώντας σε λογοδοσία –όλοι μαζί με μία φωνή– το πολιτικό και οικονομικό σύστημα που εθελοτυφλεί για τα δεινά των συνανθρώπων μας, που προέρχονται από την κακομεταχείριση της δημιουργίας, τόσο εδώ στην πατρίδα μας, όσο και σε όλο τον κόσμο.
Ο Mark Roosien έχει λάβει διδακτορικό δίπλωμα στη Θεολογία από το Πανεπιστήμιο της Νοτρ Νταμ, ενώ είναι μεταδιδακτορικός συνεργάτης στο Ινστιτούτο Θρησκευτικής Μουσικής του Γιέιλ και διδάσκων στη Θεολογική Σχολή του ίδιου Πανεπιστημίου. Είναι επίσης διάκονος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αμερική.
Η Δημόσια Ορθοδοξία αναζητεί να προωθήσει το διάλογο προσφέροντας φόρουμ για διαφορετικές απόψεις επί συγχρόνων θεμάτων που σχετίζονται με τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι θέσεις που εκφράζονται σε αυτό το δοκίμιο είναι αποκλειστικά του συγγραφέα και δεν απηχούν απαραίτητα τις απόψεις των εκδοτών του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Μελετών.