H ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΠΤΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ COVID-19

Φέμπε Αρμάνιος (Febe Armanios)

Η θεία κοινωνία είναι ένα από τα επτά μυστήρια που βρίσκονται στον πυρήνα της κοπτικής ορθόδοξης πίστης. Το μυστήριο τελείται κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας των Πιστών· την «Αναφορά», η οποία καταλήγει στην λήψη της θείας κοινωνίας. Οι κόπτες θεωρούν την κοινωνία ως ένα «μυστήριο». Οι ίδιοι προτιμούν την παλαιότερη έννοια της «μεταβολής», εννοώντας ότι τα στοιχεία της κοινωνίας κυριολεκτικά μετατρέπονται σε Σώμα και Αίμα του Χριστού, ενώ παράλληλα αποφεύγουν τις ορολογίες που χρησιμοποιούνται συνήθως στις δυτικές παραδόσεις, όπως «μετουσίωση» (Καθολικισμός) ή «μυστηριακή ένωση» (Λουθηρανισμός). Αλλά, όπως και πολλοί άλλοι χριστιανοί, οι Κόπτες πιστεύουν στο  δόγμα της «Πραγματικής Παρουσίας του Χριστού στην θεία Μετάληψη».

Σήμερα το κρασί της θείας κοινωνίας στην Κοπτική Εκκλησία, όπως και στις περισσότερες ορθόδοξες εκκλησίες, διανέμεται χρησιμοποιώντας ένα κουτάλι με μακριά λαβή το οποίο μεταφέρει μια μικρή ποσότητα κρασιού από το δισκοπότηρο στο στόμα του πιστού. Πριν λίγο καιρό κάποιο μέλος κοπτικής ενορίας εξέφρασε τις ανησυχίες του για το συγκεκριμένο κοινόχρηστο κουτάλι, το οποίο μπορεί να μπαίνει μέσα σε στόματα δεκάδων –αν όχι εκατοντάδων– ενοριτών κατά τη διάρκεια μίας και μόνο λειτουργίας. Προς απάντησή του, η Κοπτική Ορθόδοξη Επισκοπή των Νοτίων Ηνωμένων Πολιτειών δήλωσε πως «το ιερό σώμα και το ιερό αίμα του Κυρίου Ιησού Χριστού είναι μια φλεγόμενη πυρά που εξολοθρεύει το κακό και μας καθαρίζει από όλες τις αμαρτίες. Δεν υπάρχει καμία τεκμηριωμένη απόδειξη διάδοσης μεταδοτικής ασθένειας, πουθενά στον κόσμο, που να προέρχεται από την συμμετοχή στη θεία Ευχαριστία με αυτόν τον τρόπο». Είναι σίγουρο ότι η Κοπτική Εκκλησία δεν είναι η μόνη που υποστηρίζει αυτή την θεωρία: σχετικά με την κοινόχρηστη «λαβίδα», το Ινστιτούτο Ορθόδοξων Ερευνών έχει επίσης δηλώσει ότι «από καθαρά μικροβιολογική σκοπιά, το γλυκό κόκκινο κρασί που χρησιμοποιείται στη θεία κοινωνία έχει γενικά υψηλό ποσοστό αλκοόλης» και κατ’ επέκταση «τα αόρατα μικρόβια που μπορεί να μεταφερθούν στο στόμα μας από προηγούμενο παραλήπτη είναι ακίνδυνα».

Δεν έχουν γίνει εκτενείς επιστημονικές μελέτες που να συνδέουν τον τρόπο διανομής της θείας κοινωνίας με την μετάδοση μολυσματικών ασθενειών. Παρά ταύτα, θα πρέπει να έχει κανείς στο μυαλό του πως η απουσία απόδειξης δεν αποτελεί αυτόματα απόδειξη της απουσίας. Ίσως, ακολουθώντας την ανάλυση των ειδικών που προτείνουν τον περιορισμό της χρήσης κοινών σκευών φαγητού και που υποδεικνύουν ότι η ποσότητα της αλκοόλης στη θεία κοινωνία δεν είναι αρκετή για να εξολοθρεύσει τον ιό COVID-19, ορισμένες Επισκοπαλιανές και Αγγλικανικές εκκλησίες πρόσφατα ανέστειλαν γενικώς τη χρήση κρασιού στη θεία κοινωνία. Το Ρωμαιοκαθολικό Πατριαρχείο της Ιερουσαλήμ έχει δώσει οδηγίες στους ενορίτες του να λαβαίνουν κοινωνία «μόνο με το χέρι».  Η Εκκλησία του Χριστού στην Μητρόπολη της Τζόρτζταουν, στην Ουάσινγκτον των ΗΠΑ, μετά την επιβεβαιωμένη ασθένεια του εφημέριου της που κοινώνησε πάνω από 500 ενορίτες δίνοντας τους και χειραψία την 1^η Μαρτίου, η εκκλησία ακύρωσε όλες τις δραστηριότητές της. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουμανίας έδωσε στους πιστούς τη δυνατότητα να φέρνουν  δικά τους κουτάλια, αν το επιθυμούσαν, αν και χαρακτήρισε όσους επέλεξαν αυτή τη λύση ως «πρόσωπα με αδύναμη πίστη». Ωστόσο, δεν έχουν αποδεχτεί όλες οι εκκλησίες τέτοιες αλλαγές. Στην Ελλάδα, δημόσιες συζητήσεις για αυτό το θέμα είναι ιδιαίτερα έντονες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με ενορίτες να εκφράζουν σοβαρές ανησυχίες για τη μετάδοση της ασθένειας μέσω της θείας κοινωνίας. Απαντώντας, αξιωματούχοι της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας επέμειναν ότι η θεία κοινωνία δεν θα αλλάξει καθώς «έχει τη δύναμη να θεραπεύει».

Πως αντιμετώπισε η Κοπτική Εκκλησία αυτή την αναπτυσσόμενη κρίση; Μέσα στην πρώτη εβδομάδα του Μαρτίου, ένα διάταγμα που εκδόθηκε από τις Κοπτικές Ορθόδοξες Εκκλησίες του Σικάγο και των Συνεργαζόμενων Περιφερειών των Κεντροδυτικών ΗΠΑ, συνέστησε στους πιστούς να πλένουν τα χέρια τους συχνά, «να φέρνουν τη δική τους πετσέτα κοινωνίας» και για τις γυναίκες «να φέρνουν τα δικά τους μαντήλια». Επίσης, συμβούλεψε τους προσκυνητές που εμφανίζουν συμπτώματα που μοιάζουν με γρίπη «να αποφεύγουν να έρχονται στην εκκλησία μέχρι να υποχωρήσουν τα συμπτώματά τους». Ταυτόχρονα, στο χώρο της δικής της δικαιοδοσίας, η Κοπτική Επισκοπή της Καλιφόρνιας υιοθέτησε τις ίδιες προφυλάξεις, αλλά πρόσθεσε ξεκάθαρα ότι δεν θα υπάρξει «καμία αλλαγή στη διοίκηση της κοινωνίας». Αντίστοιχα στην Αίγυπτο, απαντώντας σε ένα ερευνητικό άρθρο που δημοσιεύτηκε σε γνωστή αραβική εφημερίδα, ένας επίσημος εκπρόσωπος της Εκκλησίας ανέφερε ότι «η εκκλησία δε θα αλλάξει τις τελετουργικές διαδικασίες της Ευχαριστίας».

Όμοια με τις αρχές άλλων εκκλησιών, Κόπτες κληρικοί ηγέτες φαίνεται να είναι ενήμεροι σχετικά με την μεταδοτική φύση του COVID-19 και τον επικείμενο κίνδυνο για τους ενορίτες που στέκονται ο ένας δίπλα στον άλλον κατά τη διάρκεια λειτουργιών μεγάλης διάρκειας, ψάλλοντας προσευχές και κάνοντας χειραψίες. Έχουν, λοιπόν, ζητήσει από τους παρευρισκόμενους να είναι προσεκτικοί με τα αντικείμενα που αγγίζουν και χρησιμοποιούν κατά τη διάρκεια της λειτουργίας και ακόμα περισσότερο κατά τη διάρκεια της κοινωνίας. Δεδομένης αυτής της επίγνωσης, η αποφυγή αλλαγών στη θεία κοινωνία εγείρει ερωτήματα, καθώς συγχέει δύο ευδιάκριτα στοιχεία του μυστηρίου της Ευχαριστίας: τη θεολογική σημασία του και την πρακτική του εφαρμογή. Αν και οι πιστοί ίσως θεωρούν αδύνατο να μεταφέρει το ψωμί και το κρασί την ασθένεια, η πρακτική που ακολουθείται στις τρέχουσες συνθήκες πλησιάζει πολύ στο «να θέσει τον Κύριο και Θεό σε δοκιμασία» (Μτ. 4:7).

Η διαχείριση της Ευχαριστίας με τον συγκεκριμένο τρόπο δεν είναι αιώνια παράδοση στην Κοπτική Εκκλησία. Πράγματι, οι κανόνες της Εκκλησίας, η ιστορία και οι τρέχουσες πρακτικές προσφέρουν πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί η θεία κοινωνία, τρόπους που αποκαλύπτουν ευελιξία και ικανότητα προσαρμογής που θα μπορούσαν να είναι χρήσιμες στα πλαίσια της κρίσης του COVID-19. Σε διάφορες περιπτώσεις, για παράδειγμα, στο αποκορύφωμα των ρωμαϊκών διώξεων, οι αρχαίοι χριστιανοί στην Αίγυπτο και τη Βόρεια Αφρική που δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν σε καθημερινές λειτουργικές προσευχές, συχνά έπαιρναν σπίτι τους τον άρτο που «βάφτηκε στο αίμα» και τον κατανάλωναν όλη την εβδομάδα. Στην Επιστολή 93, ο Μέγας Βασίλειος σημείωνε πως «όλοι οι μοναχοί στην έρημο, όπου δεν υπάρχει ιερέας, λαμβάνουν την κοινωνία μόνοι τους, κρατώντας την στο σπίτι τους. Και στην Αλεξάνδρεια αλλά και γενικότερα στην Αίγυπτο, οι λαϊκοί, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, κρατούν την κοινωνία στο σπίτι και κοινωνούν όποτε θέλουν.» Επιπλέον, τον 5^ο αιώνα, ο Άγιος Σενούντα –ηγούμενος της Λευκής Μονής της Αιγύπτου και συγγραφέας ενός σεβαστού συνόλου κοπτικών κειμένων σχετικά με το μοναχισμό και τις πρακτικές του– έδινε οδηγίες στους μοναχούς του να λαμβάνουν την Ευχαριστία στο χέρι.

Μερικές πηγές υποδηλώνουν πως η χρήση του κοινού κουταλιού για τους Κόπτες καθιερώθηκε μόνο στις αρχές του 15^ου αι. Επίσης, την εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, Δυτικοευρωπαίοι ταξιδιώτες παρατήρησαν πως μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις οι κόπτες λαϊκοί μεταλάμβαναν και τον οίνο, που ήταν αναμειγμένος με τον άρτο. Στις αρχές του 20^ου αι., υπάρχουν ενδείξεις από διάφορους παρατηρητές πως στην παράδοση της κοπτικής Ευχαριστίας «δεν χρησιμοποιείται πάντα κουτάλι». Τέλος, τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν, η Ευχαριστία –ο άρτος μέσα στον οίνο – έχει δοθεί ατομικά σε άρρωστους και ηλικιωμένους κόπτες μέσα στην οικία τους.

Για να είμαστε σαφείς, σύμφωνα με τους ειδικούς της δημόσιας υγείας, η δυνατότητα παροχής της κοινωνίας με εμβάπτιση ή στο χέρι θα έπρεπε να επανεξεταστεί στις συγκεκριμένες συνθήκες. Αλλά όλα αυτά τα παραδείγματα αντανακλούν το δυναμικό χαρακτήρα της ιστορικής πρακτικής της Ευχαριστίας μέσα στις δυσκολίες των μετακινήσεων, της δουλειάς, των ασθενειών και των πολιτικών δυσχερειών, και θα πρέπει στην εποχή του κορωνοϊού να ληφθούν υπόψη. Η Κοπτική Εκκλησία έχει επιβιώσει μέσα από αιώνες δυσκολιών, κυρίως λόγω της ικανότητας προσαρμογής της. Αν θα έπρεπε οι ηγέτες του κλήρου να αναζητήσουν εναλλακτικά μέσα για την διανομή της Ευχαριστίας, το πλούσιο παρελθόν της Εκκλησίας δείχνει πόσο η ιεροτελεστία αυτή έχει αλλάξει με το πέρασμα του χρόνου και πώς οι διάφορες προσεγγίσεις μπορούν να προστατεύσουν την υγεία των κληρικών, των ενοριτών και της κοινωνίας χωρίς να συμβιβάζονται ή να υπονομεύουν τις βασικές πεποιθήσεις της Εκκλησίας.

Η Φέμπε Αρμάνιος είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Κολλέγιο του Μίντλμπερρυ και συγγραφέας του βιβλίου Κοπτική Χριστιανοσύνη στην Οθωμανική Αίγυπτο (Εκδόσεις Πανεπιστημίου Οξφόρδης).