Μεγάλη Εβδομάδα κατ’ οίκον την περίοδο του κορωνοϊού

Γκρέγκορυ Τάκερ (Gregory Tucker)

Πολλοί χριστιανοί σε όλο τον κόσμο συνειδητοποιούν τις τελευταίες εβδομάδες ότι η φετινή Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα θα είναι κάπως διαφορετικά από αυτά που είχαν βιώσει παλαιότερα, λόγω της τρέχουσας ιογενούς πανδημίας. Πολλές εκκλησίες είναι πλέον κλειστές, με τις λειτουργίες να έχουν ανασταλεί ή να πραγματοποιούνται με ένα επιλεγμένο προσωπικό ασφαλείας. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί προφανώς δεν εξαιρούνται από τις συνέπειες της πανδημίας και πολλοί ήδη θρηνούν για την διακοπή της δημόσιας λατρείας στη σημαντικότερη περίοδο του λειτουργικού έτους, παρόλο που κατανοούν και σέβονται τους κανονισμούς που επιβάλλουν οι πολιτικές αρχές.

Παρόλο που ίσως είναι δυνατό τις επόμενες εβδομάδες να δείτε ή να ακούσετε τις εκκλησιαστικές ακολουθίες στο διαδίκτυο, εκείνοι που συνηθίζουν να πηγαίνουν στην εκκλησία θα παρατηρήσουν, ορθώς, ότι αυτό δεν αποτελεί υποκατάστατο της προσωπικής προσευχής και λατρείας. Οι οθόνες και τα ηχεία, αναγκαστικά, μας καθιστούν παθητικό κοινό μιας παράστασης. Οι κληρικοί μπορούν γρήγορα να γίνουν σαν τους αστέρες της σκηνής και της οθόνης, ευρισκόμενοι σε έναν λαμπερό μακρινό κόσμο, μακριά από τη δική μας καθημερινή εμπειρία της απομόνωσης και του κατ’ οίκον περιορισμού. Τα όρια των ηλεκτρονικών συσκευών μας δημιουργούν ένα πλαίσιο για τη λειτουργική δράση όπως η αψίδα του προσκηνίου σε ένα θέατρο, με κοινό αποτέλεσμα τον διαχωρισμό του δρώμενου από τη ζωή. Ακόμα κι αν ελαχιστοποιήσουμε με επιτυχία τους περισπασμούς, απενεργοποιήσουμε τις ειδοποιήσεις και τις διαφημίσεις και παραμείνουμε πειθαρχικά σιωπηλοί, παρακολουθώντας προσεκτικά τις εκπομπές των ακολουθιών, πολλοί από εμάς θα συνεχίσουμε να επιθυμούμε κάτι πιο άμεσο και ενεργό από τη διαδικτυακή λειτουργία· κάτι που όντως να σχετίζεται με τον χώρο και τον χρόνο της πραγματικότητας της  κοινωνικής αποστασιοποίησης και της καραντίνας.

Διάφορες δυνατότητες εμφανίζονται ως εναλλακτικές λύσεις (ή συμπληρώματα) της παρακολούθησης των διαδικτυακών λειτουργιών, συμπεριλαμβανομένης της παρατήρησης (ή της αναβίωσης!) του κανόνα της προσευχής μας, με ανανεωμένη ενέργεια και προσοχή, και την τακτική ανάγνωση της Γραφής, ειδικά των Ψαλμών και των Ευαγγελίων. Αλλά είναι επίσης δυνατό να φέρουμε τις ίδιες τις ακολουθίες στα σπίτια μας, και μερικοί μπορεί να έχουν τη διάθεση να το κάνουν αυτό σε μια περίοδο που κανονικά θα ήταν γεμάτη από ακολουθίες.

Αυτό μπορεί να αποβεί έκπληξη! Οι Ορθόδοξοι που συνήθως παρευρίσκονται μόνο στη Θεία Λειτουργία ίσως αγνοούν ότι σχεδόν όλες οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας, δομικά, είναι στην ουσία ελαφρώς προσαρμοσμένες εκδόσεις των ακολουθιών που τελούνται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους (στα μοναστήρια καθημερινά, στις περισσότερες ενορίες μόνο τα σαββατοκύριακα και τις γιορτές) με λίγα επιπλέον ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία (πολλά από τα οποία, στην πραγματικότητα, είναι αρκετά πρόσφατες προσθήκες). Ακόμη και όσοι τα γνωρίζουν αυτά μπορεί να μην γνωρίζουν ότι οι ακολουθίες αυτές μπορούν να τελούνται, τουλάχιστον περιστασιακά, και εκτός του πλαισίου της επίσημης δημόσιας λατρείας στο κτήριο της εκκλησίας.

Πράγματι, οι ακολουθίες αυτές, οι Εσπερινοί, οι Όρθροι, οι Κανόνες και οι Ώρες, που δεν έχουν  μυστηριακό χαρακτήρα, μπορούν να τελεστούν χωρίς κληρικούς. Στην πραγματικότητα, ορισμένες κοινότητες τις γιορτάζουν τακτικά με αυτόν τον τρόπο· τέτοια περίπτωση είναι όλα τα γυναικεία μοναστήρια που δεν έχουν μόνιμο ιερέα και εκείνα τα ανδρικά μοναστήρια (σπάνια σήμερα) που ακολουθούν το αρχαίο έθιμο να μην έχουν χειροτονημένα μέλη μέσα στην αδελφότητα. Δεδομένου ότι οι περισσότερες από τις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας δεν έχουν μυστηριακό χαρακτήρα, μπορούν επίσης να τελεστούν από λαϊκούς. Είναι αυτονόητο, φυσικά, ότι η πραγματοποίηση των μυστηριακών τελετών (θεία λειτουργία, ευχέλαιο, εξομολόγηση κ.λπ.) δεν μπορεί να γίνει από λαϊκούς, και δεν θα πρέπει να υποκαταστήσουν την θεία λειτουργία και τις άλλες ακολουθίες που απαιτούν τη διακονία ιερέα, με τελετές που να ομοιάζουν με μυστήριο. Παρ ‘όλα αυτά, οι λαϊκοί μπορούν να διαβάζουν τις ακολουθίες, και επομένως να ακολουθήσουν μεγάλο μέρος της λατρευτικής ζωής της Μεγάλης Εβδομάδας, αν και κάπως απογυμνωμένο από το τελετουργικό μεγαλείο που κανονικά το χαρακτηρίζει.

Τι περιλαμβάνει η Μεγάλη Εβδομάδα; Όπως πάντα, υπάρχει μεγάλη ποικιλία ανάμεσα στις διαφορετικές ορθόδοξες παραδόσεις, και όσοι θέλουν στα σοβαρά να προσπαθήσουν να ασκήσουν τη λειτουργική πρακτική στο σπίτι πρέπει να αναζητήσουν καθοδήγηση απ’ όπου μπορούν. Βασικά, οι ακολουθίες τελούνται όπως περιγράφεται στα λειτουργικά βιβλία –για αυτή την περίοδο του έτους: το Μηναίον (για τα σταθερά μέρη των ακολουθιών), το Τριώδιον (για τα κείμενα των κινητών εορτών) και το Τυπικόν (για τους γενικότερους κανόνες)– αλλά οι φράσεις του ιερέα και τα τελετουργικά παραλείπονται. Έτσι, για παράδειγμα, δεν υπάρχουν οι περιφορές, το θυμίαμα, οι ραντισμοί, ούτε και οι είσοδοι στο ιερό (που ούτως ή άλλως απουσιάζει από τα περισσότερα χριστιανικά σπίτια). Επιπλέον, οι ευλογίες (π.χ. «Ευλογητός ο Θεός ημών …» στην αρχή των ακολουθιών και «Ευλογία Κυρίου και έλεος έλθοι εφ’ υμάς …» στο τέλος τους) αντικαθίστανται από την φράση «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών, Κύριε Ιησού Χριστέ, ο Θεός μας, ελέησον και σώσον ημάς, αμήν», παραλείπεται η παροχή της ειρήνης («Ειρήνη πάσι») ενώ οι δεήσεις και οι προσευχές τους αντικαθίστανται από το «Κύριε, ελέησον», δώδεκα φορές για κάθε μεγάλη δέηση και τρεις φορές για κάθε μικρή.

Πρέπει να σημειωθεί ότι οι ακολουθίες του βυζαντινού τυπικού δεν είναι απλές και η Μεγάλη Εβδομάδα με τις δυσκολίες της είναι μια πρόκληση, ακόμη και υπό κανονικές συνθήκες! Για όσους δεν έχουν τελέσει ποτέ την «ακολουθία του αναγνώστη» (όπως λέγεται στη σχετική ορολογία) στο σπίτι, είναι πιθανώς υπερβολικά φιλόδοξο να φανταστούν ότι θα μάθουν να τελούν μια άψογη «Μεγάλη Εβδομάδα του αναγνώστη» στο μικρό διάστημα που απομένει για φέτος. Αλλά μπορεί να καταφέρετε να κάνετε κάτι· και η ανάγκη είναι η μητέρα της ανακάλυψης, όπως λένε! Ακόμα κι αν δεν μπορείτε να πραγματοποιήσετε μια πλήρη ακολουθία, ίσως, τουλάχιστον, να βρείτε την ευκαιρία να διαβάσετε ή να ακούσετε τα καθορισμένα χωρία της Γραφής, να τραγουδήσετε ή να διαβάσετε μερικούς ύμνους (οι κανόνες των Όρθρων είναι ιδιαίτερα πλούσιοι και αποτελούν καλές περιλήψεις των βασικών θεμάτων κάθε ημέρας), και να αρχίστε να καλλιεργείτε τις συνήθειες της προσευχής, του στοχασμού και της σιωπής στο σπίτι. Κανένα από αυτά δεν θα σας αποζημιώσει για την απουσία των όμορφων ακολουθιών που τελούνται ομαδικά στις λειτουργικές μας κοινότητες, αλλά καλό είναι να μην χάσουμε τα πάντα. Στην πραγματικότητα, αυτή η κρίση μπορεί να μας δώσει ακόμη και την ευκαιρία να εμβαθύνουμε στην κατανόηση και την εκτίμησή μας για τις ακολουθίες και να ξανασυνδεθούμε μαζί τους προσωπικά, σαν μια πηγή κι έναν κανόνα πίστης.