Το Ισλάμ από μια ορθόδοξη οπτική
Μια κριτική της παραγράφου 56 του κειμένου «Το Κοινωνικό Ήθος της Ορθοδοξίας».

Φιλ Ντόρολ (Phil Dorroll)

Όταν διάβασα για πρώτη φορά την παράγραφο 56 του κειμένου Για να ζήσει ο κόσμος: Το κοινωνικό ήθος της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αμέσως ένιωσα ότι αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό βήμα προόδου των σχέσεων μεταξύ Ορθόδοξων Χριστιανών και Μουσουλμάνων. Πιστεύω ότι θα πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα το συγκεκριμένο κείμενο, διότι αποτελεί μια από τις πιο εμπεριστατωμένες μελέτες σχετικά με το Ισλάμ που έχουν ποτέ δημοσιευτεί σε ορθόδοξο εκκλησιαστικό έντυπο. Ουσιαστικά η παράγραφος αυτή αποτελεί έναν εξαιρετικό οδηγό για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς που έχουν απορίες σχετικά με το Ισλάμ, επειδή περιγράφει το Ισλάμ όπως το κατανοούν οι ίδιοι οι Μουσουλμάνοι. Ταυτόχρονα, το κείμενο διατηρεί την ορθόδοξη αυτοσυνειδησία του, προσδιορίζοντας με ακρίβεια τις διαφορές των δύο θρησκειών.

Αναφορικά με τη μουσουλμανική αυτοσυνειδησία, το έγγραφο επισημαίνει το δόγμα, το οποίο οι ίδιοι οι Μουσουλμάνοι θεωρούν θεμέλιο της πίστης τους: την πίστη στον έναν Θεό. Το Ισλάμ βασίζεται στην πίστη στον παντοδύναμο Θεό που δημιούργησε το σύμπαν και ο οποίος είναι παντελεήμων, πολυεύσπλαχνος και δίκαιος (Ιερό Κοράνιο 2:163, 112:1-2)[1]. Αυτό εννοούν οι Μουσουλμάνοι όταν ομολογούν ότι ο Θεός είναι ένας. Αυτή η ομολογία ονομάζεται tawhid και αποτελεί το θεμέλιο της θρησκείας τους. Αυτήν ακριβώς την πίστη ομολογούν όλοι οι μουσουλμάνοι σε ολόκληρο τον κόσμο με συγκεκριμένες λατρευτικές πρακτικές, όπως η καθημερινή προσευχή. Επομένως, είναι αξιοπρόσεκτο ότι η σημασία της προσευχής στην ισλαμική λατρεία αναφέρεται σ’ αυτό το έγγραφο.

Συγχρόνως, οι Μουσουλμάνοι συχνά έχουν ποικίλες απόψεις και διαφωνούν έντονα αναφορικά με πεποιθήσεις και πρακτικές που σχετίζονται με την κοινωνική ζωή. Αυτό συμβαίνει επειδή σύμφωνα με την Ισλαμική παράδοση, τα ζητήματα πίστης και λατρείας (‘aqidah και ‘ibadat) διακρίνονται από τα ζητήματα της κοινωνικής πρακτικής (mu‘amalat). Τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της πίστης και της λατρείας θεωρούνται γενικώς αμετάβλητα, ενώ τα θέματα της κοινωνικής πρακτικής είναι ερμηνεύσιμα και μπορεί να αλλάζουν. Συνεπώς, η ποικιλομορφία των πολιτικών και κοινωνικών εθίμων των μουσουλμανικών κοινοτήτων ανά τον κόσμο μπορεί να θεωρηθεί ως μια φυσική συνέπεια των διαφορετικών εννοιολογικών αποχρώσεων που βρίσκονται μέσα στο ίδιο το Ισλάμ.

Γιατί όμως είναι σημαντικό για τους μη-μουσουλμάνους να γνωρίζουν αυτές τις διαφορές; Επειδή αυτοί είναι οι όροι που χρησιμοποιούν οι ίδιοι οι Μουσουλμάνοι όταν αναφέρονται στην πολυπλοκότητα της πίστης τους. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε την κοσμοθεωρία κάποιου άλλου, είναι σημαντικό να ακούσουμε τη δική του άποψη και τον τρόπο με τον οποίο την περιγράφει· ειδικά τον τρόπο με τον οποίο περιγράφει τις λεπτομέρειες και την πολυπλοκότητα της. Πολλές φορές, οι ρίζες των παρεξηγήσεων εντοπίζονται στην άρνηση να αναγνωρίσουμε στους άλλους ανθρώπους την ίδια ικανότητα για πολυπλοκότητα και λεπτομέρεια που αναγνωρίζουμε στον εαυτό μας.

Με άλλα λόγια, το κύριο πλεονέκτημα αυτού του κειμένου είναι ότι απεικονίζει τη θρησκεία του Ισλάμ δίνοντας προσοχή στις λεπτομέρειες και την ακριβολογία του. Παρουσιάζει μια πραγματική κατανόηση του Ισλάμ, ακριβώς επειδή επισημαίνει την καθολική σημασία της πίστης και της λατρείας, χωρίς να προβάλλει μια ενιαία ερμηνεία της κοινωνικής πρακτικής (π.χ. τις σχέσεις μεταξύ των φύλων ή τα πρότυπα κρατικής διακυβέρνησης) στο σύνολο της πίστης. Η κατανόηση της δυναμικής μεταξύ ενότητας και ποικιλομορφίας στο Ισλάμ είναι ζωτικής σημασίας για την διεξαγωγή ενός ειλικρινούς διαλόγου με τους Μουσουλμάνους και η γλώσσα του κειμένου θέτει ένα σαφές εννοιολογικό υπόβαθρο γι’ αυτόν τον διάλογο.

Όσον αφορά την Ορθόδοξη αυτοσυνειδησία, το κείμενο προσδιορίζει με ακρίβεια τα σημεία, στα οποία οι δυο θρησκείες διαφέρουν θεμελιωδώς μεταξύ τους. Καθώς αυτό που ενώνει όλους τους Μουσουλμάνους, μέσω της πίστης τους, είναι συγκεκριμένες πεποιθήσεις σχετικά με τον Θεό, και αντίστοιχες πεποιθήσεις ενώνουν όλους τους Ορθόδοξους μέσω της δικής τους πίστης, είναι ορθό να αποτελέσουν αυτές οι κεντρικές πεποιθήσεις το βασικό υλικό της σύγκρισης. Είναι σωστή η επισήμανση ότι η πιο θεμελιώδης διαφορά μεταξύ Μουσουλμάνων και Ορθοδόξων είναι κατ’ αρχήν θεολογική. Η Ορθοδοξία στηρίζεται στο δόγμα της Αγίας Τριάδας και στην θεολογία της Ενσάρκωσης. Αλλά σύμφωνα με το Ισλάμ, αυτά τα δόγματα αντιφάσκουν με την Μοναδικότητα του Θεού. Οι πρώτες καταγεγραμμένες πηγές διαλόγου σε γλώσσα κατανοητή και απ’ τις δυο πλευρές εντοπίζονται σε αραβικά κείμενα, τα οποία χρονολογούνται στα μέσα του 8^ου αιώνα και τονίζουν συνεχώς τη θεμελιώδη σημασία αυτής της θεολογικής διαφωνίας.

Ας σημειωθεί ακόμη ότι Μουσουλμάνοι και Ορθόδοξοι ενδιαφέρονται, παράλληλα με τη διατήρηση της ακεραιότητας των θεμελιωδών θεολογικών δογμάτων τους, και για τη διατήρηση της ακεραιότητας των συγκεκριμένων λατρευτικών πρακτικών τους. Η δημόσια μουσουλμανική προσευχή όπως και η Ορθόδοξη λειτουργία διαθέτουν λεπτεπίλεπτες και επαναλαμβανόμενες δομές, οι οποίες στοχεύουν στη μετάδοση βασικών θεολογικών αληθειών ενώ ταυτόχρονα οδηγούν τον πιστό σε κοινωνία με το θείο. Οι πιστοί και των δύο θρησκειών θεωρούν την ενασχόληση με μια αιωνόβια παράδοση πρακτικών και κειμένων ως κεντρικής σημασίας στον γνήσιο αυτο-προσδιορισμό τους. Με άλλα λόγια, ένα χαρακτηριστικό που είναι κοινό μεταξύ Μουσουλμάνων και Ορθοδόξων είναι οι λατρευτικές πρακτικές που χρησιμοποιούν για να διαφοροποιηθούν ο ένας απ’ τον άλλον.

Το κείμενο βασίζεται σ’ ένα ελπιδοφόρο όραμα για το μέλλον των σχέσεων μεταξύ Ορθοδοξίας και Ισλάμ. Αυτό φαίνεται από την επισήμανση ότι οι πιστοί των δύο θρησκειών μπορούν να συνεργαστούν «για την προώθηση της ειρήνης και της κατανόησης μεταξύ όλων των λαών», δηλώνοντας ένα μέλλον στο οποίο προσβλέπουν ομοίως και οι μουσουλμάνοι ηγέτες και διανοούμενοι. Το Ιερό Κοράνιο διακηρύσσει ότι η ποικιλομορφία των λαών και των θρησκειών στον κόσμο αποτελεί μέρος του σχεδίου του Θεού για το σύμπαν. Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο κατ’ αυτόν τον τρόπο, ούτως ώστε να δώσει την ευκαιρία στους ανθρώπους να αναπτύξουν τη γνώση και την αρετή διά της συνεργασίας (Ιερό Κοράνιο 49:13, 5:48)[2].

Συμπερασματικά, θα ήθελα να αναφέρω ότι θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι ολόκληρο το κείμενο πλαισιώνεται από τη θεολογία της μεταμόρφωσης. Η κατανόηση των ανθρώπων που είναι διαφορετικοί από εμάς είναι μια ασκητική εργασία, η οποία απαιτεί μια μεταστροφή μέσα στην καρδιά μας. Τα δεσμά του κόσμου της πτώσης στα οποία είμαστε φυλακισμένοι εμποδίζουν το χάρισμα της κατανόησης (1 Κορ. 13:12). Ο Χριστός, όμως, νίκησε αυτόν τον κόσμο και μας χάρισε τη δύναμη να μετατρέψουμε την άγνοια σε γνώση και τον φόβο σε αγάπη (Ιω. 16:13, Α΄ Ιω. 4:18). Το κείμενο του «Κοινωνικού Ήθους» μπορεί να σταθεί πολύτιμος βοηθός σ’ αυτό το έργο. Γι’ αυτόν τον λόγο, πιστεύω ότι θα έχει εξαιρετικά θετικό και μακροχρόνιο αντίκτυπο στον τρόπο με τον οποίο εμείς, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, οφείλουμε να γνωρίζουμε τους Μουσουλμάνους και την πίστη τους.

[1] Ιερό Κοράνιο 2:163: Κι ο Θεός σας είναι Ένας Θεός. Δεν υπάρχει άλλος Θεός εκτός απ’ Αυτόν, που είναι ο Παντελεήμονας ο Πολυεύσπλαχνος. 112:1-2: Πες (Μουχάμμεντ): Αυτός είναι ο ΑΛΛΑΧ ο ένας και Μοναδικός, ΑΛΛΑΧ, ο Αιώνιος, ο Απόλυτος, τον οποίον όλα τα πλάσματα έχουν ανάγκη.

[2] Ιερό Κοράνιο 49:13: Ω! Εσείς οι άνθρωποι! Σας έχουμε πλάσει από έναν (μόνο) άνδρα και μια (μόνο) γυναίκα, και σας κάναμε σε λαούς, έθνη και φυλές για ν’ αναγνωρίζει ο ένας τον άλλο (κι όχι να καταφρονεί ο ένας τον άλλο). Βέβαια ο πιο τιμημένος από σας –στα μάτια του ΑΛΛΑΧ–, είναι ο πιο ενάρετος (υπάκουος) (ανάμεσά σας). Και ο ΑΛΛΑΧ είναι ο Παντογνώστης και καλά πληροφορημένος για όλα τα πράγματα. 5:48: Και στείλαμε σε σένα το Βιβλίο με την αλήθεια, επικυρώνοντας τη γραφή που ήρθε πριν απ’ αυτό και ηγεμονεύοντάς το με ασφάλεια, δίκαζε λοιπόν μεταξύ τους με βάση τα όσα απεκάλυψε ο ΑΛΛΑΧ, και μη ακολουθήσεις τις (μάταιες) επιθυμίες τους, απομακρυνόμενος έτσι απ’ την Αλήθεια που σου έχει σταλεί. Για κάθε έναν ανάμεσά σας, ορίσαμε ένα Θρησκευτικό Νόμο κι ένα Πρόγραμμα. Αν το ήθελε, ο ΑΛΛΑΧ, θα σας έκανε όλους ένα και μόνο έθνος, αλλά (το Σχέδιο Του) είναι να σας δοκιμάσει πάνω σε όσα σας έστειλε. Γι’ αυτό αγωνισθείτε για όλες τις αρετές. Στον ΑΛΛΑΧ όλοι σας πρέπει να αναφέρεστε. Αυτός θα σας εξηγήσει τα πράγματα που γι’ αυτά είχατε διαφορές.

Ο Φιλ Ντόρολ (Phil Dorroll) είναι αναπληρωτής καθηγητής θρησκειολογίας στο Κολλέγιο Γουόφορντ, στο Σπάρτανμπουργκ της Νότιας Καρολίνας.