Επίσκοπος Ερζεγοβίνης & Ζαχουμίου π. Αθανάσιος (Γιέφτιτς)
Ήταν άνοιξη του 1964· μια περίοδος δύσκολη για τους Ορθόδοξους Έλληνες αδελφούς μας της Κωνσταντινούπολης, εξαιτίας των γνωστών ανθελληνικών ενεργειών των Τούρκων λόγω της Κύπρου. Εκείνη την εποχή ήμουν στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης (η λειτουργία της οποίας έχει διακοπεί απ’ το 1971).[1] Η Μεγάλη Σαρακοστή μόλις είχε αρχίσει και στο Μοναστήρι της Αγίας Τριάδας ο πρωτοψάλτης Θρασύβουλος Στανίτσας έψελνε με τους μαθητές του το «Της μετανοίας άνοιξόν μοι πύλας, Ζωοδότα». Τότε ήταν που βίωσα και κατάλαβα το Ορθόδοξο Βυζάντιο, που με όλο του το μεγαλείο μετανοεί ταπεινά μπροστά στον Ζώντα και Αληθινό Θεό, με την ίδια απλότητα που εμείς πλενόμαστε το πρωί ή τρώμε το καθημερινό μας ψωμί.
Ξεκινήσαμε με έναν καλό φίλο και συνάδελφο, μαθητή και αυτόν στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης για να προσκυνήσουμε και να προσευχηθούμε στην «Αγιά Σοφιά», όπως την αποκαλεί και ο λαός της πατρίδας μου δίχως να γνωρίζει τι ακριβώς σημαίνει. Για μένα τότε ήταν η «Μεγάλη Εκκλησία» και σαν άκουγα να μιλάνε γι’ αυτήν μου φαινόταν κάπως σαν όνειρο. Όταν μπήκαμε στην Αγία Σοφία, μου ήρθε στο μυαλό ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος: «Αν άκουσες ποτέ από κάποιον για μια πόλη, για τις πλατείες και τους δρόμους της, για τα κτίρια και την ομορφιά της, και βρεθείς και εσύ σ’ αυτήν την πόλη, ακόμα κι αν αναγνωρίσεις από αυτά που έχεις ακούσει τους δρόμους και το σχέδιό της, δεν θα είσαι ακόμα σίγουρος ότι αυτή είναι η πόλη για την οποία τόσα πολλά σου έχουν ιστορήσει, έως ότου αυτός που σου τα διηγήθηκε το επιβεβαιώσει ότι αυτή είναι η πόλη για την οποία μιλούσε.» Φυσικά, ο Άγιος Συμεών χρησιμοποιούσε αυτό το παράδειγμα για να περιγράψει την αποκάλυψη του ίδιου του Κυρίου σ’ αυτόν και τη διαπίστωση της φανέρωσης του Θεού μέσω του πνευματικού του πατέρα, του Συμεών του Ευλαβή. Όταν μπήκα στην Αγία Σοφία, είδα και συνειδητοποίησα, ότι αυτή είναι η Αγία Σοφία του Θεού. Ήμουν ιερομόναχος τότε, αλλά αναγκάστηκα να μπω χωρίς ράσο, επειδή στην πόλη απαγορεύεται.
Μπαίνοντας στην Εκκλησία έκανα το σταυρό μου. Ο Τούρκος φρουρός αντέδρασε έντονα μόλις με είδε αλλά ο φίλος μου, του εξήγησε στα τούρκικα ότι ήμουν ξένος και πως δεν ήξερα ότι απαγορεύεται να κάνω τον σταυρό μου στην Αγία Σοφία. Καθώς διέσχιζα το κατώφλι του κεντρικού κλίτους του ναού, συνειδητοποίησα ανεπίγνωστα, ότι η Αγία Σοφία με τις φωτεινές τις διαστάσεις είναι ο ουρανός που έχει κατεβεί στη γη ή μάλλον σαν να κατεβαίνει ο ουρανός ακριβώς εκείνη τη στιγμή στη γη, και ταυτόχρονα αισθάνθηκα ότι είναι η γη που ανήλθε στον ουρανό ή που ανέρχεται εκείνη τη στιγμή και πάραυτα μεταμορφώνεται σε ουρανό. Πιστεύω, ότι αυτή την εμπειρία στην Αγία Σοφία την προσέφερε σ’ εμένα τον αμαρτωλό Εκείνος που μετέβαλε τον Ουρανό σε Γη και τη Γη σε Ουρανό.
Αργότερα ανακάλυψα στα λόγια του Αγίου Μάξιμου του Ομολογητή ότι «η Αγία του Θεού Εκκλησία» –και ασφαλώς ο Άγιος Μάξιμος είχε στο νου του όταν έγραφε αυτά τα λόγια την Μεγάλη Εκκλησία του Χριστού, την Αγία Σοφία– «είναι τύπος κι εικόνα του Θεού, επειδή μιμείται την ίδια την ενέργεια εκείνου κι δανείζεται τον τύπο του.» Ο ίδιος Άγιος επίσης αναφέρει ότι «η αγία Εκκλησία του Θεού είναι τύπος και εικόνα ολόκληρου του σύμπαντος,» και ότι «η αγία Εκκλησία του Θεού εικονίζει συμβολικά τον άνθρωπο και εικονίζεται απ’ αυτόν συμβολικά ως άνθρωπος […] επειδή η αγία Εκκλησία του Θεού είναι ο Άνθρωπος».
Όπως θα έλεγε και ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, ο ιερός ιδρυτής του ναού της Αγίας Σοφίας, η Εκκλησία του Θεού, η Σοφία του Θεού είναι ο ίδιος ο Θεάνθρωπος. Ουσιαστικά, αυτό τον λόγο υλοποίησε ο Ιουστινιανός με την ανέγερση του ναού, διότι σε οτιδήποτε ανήκει στο Χριστό ο λόγος γίνεται πράξη, όπως η σάρκωση του Θείου Λόγου, σύμφωνα με τους Αγίους Πατέρες (Αγ. Ειρηναίος), έγινε πραγματικότητα στο πρόσωπο του Χριστού· δηλαδή, η Θεία Οικονομία της Αγίας Τριάδας, την οποία ο Χριστός, το δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, σύμφωνα με τον ύμνο του Ιουστινιανού, «αποδέχθηκε να σαρκωθεί για τη δική μας σωτηρία». Ακριβώς αυτήν τη Θεία Οικονομία του Χριστού, τη σαρκωμένη Σοφία του Θεού, τη υλοποίηση του προαιώνιου Θεϊκού Φωτός το οποίο έλαμψε άπαξ στο Όρος Θαβώρ, συμβολίζει η κατασκευή της Αγίας Σοφίας, όπως μαρτυρείται και στο έργο του Χαράλαμπου Σταθάκη «Αγία του Θεού Σοφία». Και η Αγία Σοφία παρέμεινε πρότυπο για όλες τις εκκλησίες του Θεού, σε όλο τον κόσμο και σε όλους τους αιώνες.
Ένας σύγχρονος Σέρβος αρχιτέκτονας, ο Πρέντραγκ Ρίστιτς (γνωστός στην Ελλάδα ως Αγάπιος Χριστίδης), γράφει ότι «οι ομορφότερες εκκλησίες στην Ορθόδοξη Σερβία αποτελούν ένα εγκώμιο στο Ναό των Ναών, στη Σοφία της Σοφίας, στην Εκκλησία των Εκκλησιών, στη Σύναξη των Συνάξεων –στο Καθολικό των Καθολικών για τους μοναχούς του Αγίου Όρους–, στην Σοφία του Θεού (Αγία Σοφία) στην Κωνσταντινούπολη, η οποία υπερβαίνει όλες τις φιλοσοφίες και τους φιλοσόφους, όλες τις αρχιτεκτονικές και τους αρχιτέκτονες, ως εικόνα και τύπος της Εκκλησίας, του πλοίου που έχει για κυβερνήτη το Χριστό. Εντός της εκκλησίας το μυστήριο του Χριστού, το χαροποιό Φως του κόσμου και της αιωνιότητας, μεταπλάθεται σε λόγο και λειτουργία στην απλή γλώσσα των ψαράδων, με σταυρικό και αναστάσιμο τρόπο. Γι’ αυτό και ο σπουδαίος αυτός αρχιτέκτονας δηλώνει τα εξής: «Μακάριοι είναι όσοι διάλεξαν την Εκκλησία, “το καράβι του Χριστού που ποτέ δεν θα καταποντιστεί”, όπως κήρυττε και ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος απ’ τον άμβωνα, ο οποίος στέκεται έως σήμερα στην Αγία Σοφία».
Η Ιστορία δεν έχει τελειώσει, αλλά συνεχίζεται ως ιστορία της σωτηριώδους οικονομίας του Θεού, και όμοια συνεχίζεται και η ιστορία της Αγίας Σοφίας. Υποφέρουμε εμείς οι Ορθόδοξοι από την Ιστορία (είμαστε η «βασανισμένη γη» όπως θα έλεγαν και οι Αποστολικοί Πατέρες), αλλά δεν κουραζόμαστε, ούτε απογοητευόμαστε από την Ιστορία και φυσικά δεν παγιδευόμαστε εντός της, διότι είμαστε ελεύθεροι πολιορκημένοι για χάρη της Βασιλείας του Θεού. Παραμένουμε στην Ελευθερία, «μέσω της οποίας ελευθερωθήκαμε», απ’ τον Ιησού Χριστό που Είναι, Ήταν και Θα Είναι, το Άλφα και το Ωμέγα των επτά Λυχνιών (Εκκλησιών) της Αποκάλυψης· δηλαδή η Μεγάλη Εκκλησία του Χριστού, η Νέα Σιών, η γήινη και ουράνια Ιερουσαλήμ. Και το «μυστήριο εν τω κόσμω» της Εκκλησίας του Ζώντος Θεού συνεχίζεται να οικοδομείται.
Το ιστορικό δράμα και η παραδοσιακή λειτουργία της Αγίας Σοφίας θα συνεχιστούν έως την Έλευση του Χριστού. Βιώνουμε αυτή την εμπειρία όταν εισερχόμαστε στο ναό και το φως του Χριστού λάμπει στις καρδιές μας. Η Αγία Σοφία παραμένει «απεικόνιση στο χώρο –με το φως να μεταμορφώνεται από την ύλη– του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού».
[1] Το 1971 η σχολή έκλεισε εξαιτίας ενός τουρκικού νόμου που απαγόρευε τη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.