Πωλ Λαντουκέ (Paul Ladoucer)
Οι Ορθόδοξοι καμαρώνουν πως ανήκουν στην «μία, αγία, καθολική και αποστολική εκκλησία» που ιδρύθηκε από τον Ιησού Χριστό κι έχουν σοβαρούς λόγους. Οι Ορθόδοξοι αναφέρονται στα υψηλά νοήματα της Ορθόδοξης θεολογίας, την ομορφιά και την σεμνότητα της Ορθόδοξης λειτουργίας, τη μυστική πνευματικότητα, την ιερότητα των αγίων, την υπερβατικότητα των εικόνων, της λειτουργικής μουσικής και της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής. Για πολλούς Ορθόδοξους, η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η μία και μοναδική αληθινή Εκκλησία του Χριστού ενώ άλλες χριστιανικές εκκλησίες χαρακτηρίζονται τουλάχιστον «κατώτερες», ίσως όχι πραγματικά χριστιανικές και, στην καλύτερη περίπτωση, «ατελείς».
Ουσιαστικά όμως, οι πραγματικές πεποιθήσεις, οι πρακτικές των Ορθόδοξων πιστών και η πραγματικότητα της Ορθοδοξίας ως «ζώσας θρησκείας», παρουσιάζουν μια διαφορετική εικόνα. Η ζώσα θρησκεία εστιάζει στις πεποιθήσεις, τις πρακτικές και τις καθημερινές εμπειρίες των θρησκευόμενων. Οι περισσότερες μελέτες που αφορούν την Ορθοδοξία ως ζώσα θρησκεία επικεντρώνονται σε μετρήσιμα, ποσοτικά δεδομένα όπως τη συμμετοχή στις εκκλησιαστικές ακολουθίες, την ιδιωτική προσευχή και τη νηστεία αλλά δεν εστιάζουν τόσο πολύ στις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Υπάρχουν βέβαια και μερικές εξαιρέσεις όπως η έκθεση του Κέντρου Ερευνών Pew αναφορικά με τη Θρησκευτική πίστη και το εθνικό συναίσθημα στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη (2017). Αυτή η έρευνα παρουσιάζει μια ανάλυση του σύγχρονου θρησκευτικού τοπίου της Ορθοδοξίας σε χώρες που θεωρούνται ότι ανήκουν παραδοσιακά στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη μελέτη Ορθόδοξος Χριστιανισμός στον 21ο αιώνα (2017), η οποία εστιάζει κυρίως σε γεωγραφικές και πληθυσμιακές πτυχές της Ορθοδοξίας και επικεντρώνεται στις θρησκευτικές πρακτικές και απόψεις σχετικά με τις θέσεις της εκκλησίας σε θέματα όπως το διαζύγιο, ο γάμος των ιερέων, η χειροτονία των γυναικών και οι ομόφυλοι γάμοι. Οι ερωτήσεις σχετικά με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καλύπτουν την πίστη στο Θεό, στον παράδεισο, στην κόλαση, στα θαύματα, στην ψυχή και στη Βίβλο. Όμως ένα εκπληκτικά υψηλό ποσοστό των Ορθοδόξων διατηρούν μη-χριστιανικές πεποιθήσεις, όπως την πίστη στη μοίρα (70%), το κακό μάτι (53%), τη μαγεία γενικά, είτε τη μαγγανεία είτε κάποιου άλλου είδους κακόβουλη μαγική πρακτική (40%) και τη μετενσάρκωση (25%). Περισσότεροι Ορθόδοξοι απ’ ό,τι Ρωμαιοκαθολικοί πιστεύουν στο κακό μάτι, στη μαγεία και τη μαγγανεία, ενώ όσον αφορά τη μετενσάρκωση η διαφορά μεταξύ Ορθοδόξων-Ρωμαιοκαθολικών είναι αμελητέα. Επίσης, πολλοί περισσότεροι άνθρωποι (59% έως 75%) πιστεύουν στη μοίρα σε χώρες που παραδοσιακά θεωρούνται Ορθόδοξες παρά στην εκκοσμικευμένη Τσεχία (32%).
Ένας πιο προσωπικός δείκτης σχετικά με τη θρησκευτική πίστη προέρχεται από τα αποτελέσματα ενός ερωτηματολογίου, το οποίο συμπληρώθηκε από φοιτητές που παρακολουθούν σπουδές Ορθόδοξης Θεολογίας στο Μόντρεαλ και στο Τορόντο. Οι μαθητές είναι ενήλικες, κυρίως Ορθόδοξοι, και μελετούν θεολογία από προσωπικό ενδιαφέρον. Ο στόχος του ερωτηματολογίου ήταν να επιβεβαιώσει αν είναι έγκυρη η υπόθεση ότι οι περισσότεροι Ορθόδοξοι, ακόμη και αυτοί που είναι καλά ενημερωμένοι και προσπαθούν να βιώνουν την Ορθοδοξία στην καθημερινή ζωή τους, δυσκολεύονται να αντιληφθούν ή να εκφράσουν βασικές αρχές της Ορθοδοξίας. Από τους συμμετέχοντες ζητήθηκε να επισημάνουν καθεμία από τις παρακάτω δεκατρείς προτάσεις ως «Ορθόδοξες» ή «Μη-Ορθόδοξες».
1. Παράδοση είναι η ανάμνηση του παρελθόντος.
2. Δόγμα είναι οτιδήποτε η Ορθόδοξη Εκκλησία πιστεύει και διδάσκει.
3. Η Βίβλος είναι ο λόγος του Θεού και είναι ανώτερη της παράδοσης.
4. Η αποφατική ή αρνητική θεολογία σημαίνει ότι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τίποτα για το Θεό.
5. Ο Θεός είναι ένας επειδή τα τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδας μοιράζονται την ίδια θεία ουσία.
6. Επειδή ο Θεός είναι παρών σε όλα τα πράγματα, ο Θεός και η Δημιουργία είναι ένα.
7. Στην Παλαιά Διαθήκη, ο Θεός αποκάλυψε τον εαυτό του ως Πατέρα, στην Καινή Διαθήκη ως Υιό και από την Πεντηκοστή και έπειτα αποκαλύπτεται ως Άγιο Πνεύμα.
8. Στο πρόσωπο του Χριστού, ο Υιός του Θεού ενώνεται με τον άνθρωπο Ιησού που γεννήθηκε απ’ την παρθένο Μαρία.
9. Σύμφωνα με τον Χριστολογικό τύπο του Κυρίλλου Αλεξανδρείας «μία φύσις τοῦ Θεοῦ Λόγου σεσαρκωμένη», μετά την Σάρκωση ο Χριστός έχει μία θεανθρώπινη φύση.
10. Το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και τον Υιό.
11. H Παρθένος Μαρία είναι άσπιλη επειδή ήταν απαλλαγμένη από το Προπατορικό αμάρτημα
12. Έχουμε σωθεί επειδή η θυσία του Χριστού κατεύνασε τη προσβολή εναντίον του Πατέρα, η οποία προκλήθηκε απ’ την παράβαση του Αδάμ και τις αμαρτίες μας.
13. Η πληρότητα της αγάπης και του ελέους του Θεού θα οδηγήσει στη σωτηρία όλων των όντων στα έσχατα.
Η αλήθεια είναι ότι το ερωτηματολόγιο ετοιμάστηκε βιαστικά, ενώ ορισμένες προτάσεις διατυπώνονται με τρόπο δυσδιάκριτο και διφορούμενο (κάποιες από αυτές σκοπίμως), ενώ ορισμένες προτάσεις θα μπορούσαν να είναι πιο προσεκτικά διατυπωμένες. Ωστόσο, τα αποτελέσματα αποκαλύπτουν κάτι ενδιαφέρον σχετικά με τη γνώση περί Ορθοδοξίας του μικρού δείγματος των 25 ερωτηθέντων.
Οι προτάσεις διατυπώνονται κατά τέτοιο τρόπο ούτως ώστε καμία να μη μπορεί να θεωρηθεί «Ορθόδοξη» υπό το φως της αρχαίας και σύγχρονης Ορθόδοξης διδασκαλίας [1]. Ορισμένες εκφράζουν αρχαία δόγματα τα οποία χαρακτηρίστηκαν εσφαλμένα (αιρετικά) από τις Οικουμενικές Συνόδους, κάποιες άλλες προτάσεις αντανακλούν διδασκαλίες της Ρωμαιοκαθολικής θεολογίας και μερικές της Προτεσταντικής θεολογίας.
Δεν αποτελεί έκπληξη ότι 24 στους 25 ερωτηθέντες ομόφωνα αναγνώρισαν τη πρόταση 10, δηλαδή το δόγμα του Filioque («και εκ του Υιού») ως μη-Ορθόδοξη, ενώ μόνο ένας απ’ τους ερωτηθέντες επισήμανε ότι καμία από τις προτάσεις δεν μπορεί να θεωρηθεί Ορθόδοξη.
Οι υπόλοιποι ερωτηθέντες έκριναν από μία έως οκτώ προτάσεις ως Ορθόδοξες. Οι πιο προβληματικές προτάσεις σχετίζονται με τη διδασκαλία της ενότητας του Θεού (πρόταση 5 με 21 ψήφους ως Ορθόδοξη), και τη Χριστολογία (πρόταση 8 με 10 ψήφους και πρόταση 9 με 18 ψήφους). Οκτώ προτάσεις (οι 1, 2, 3, 4, 10, 11, 12, 13) συγκέντρωσαν 2 με 4 ψήφους.
Η έκβαση αυτής της άσκησης δεν σημαίνει ότι θέλουμε να ελέγξουμε τους ερωτηθέντες εκθέτοντας τις εσφαλμένες πεποιθήσεις τους, αλλά περισσότερο να επισημάνουμε το χάσμα μεταξύ της Ορθόδοξης θεολογίας, της λατρείας και των πραγματικών πεποιθήσεων των απλών πιστών· όχι και τόσο απλών, δηλαδή, δεδομένου ότι οι ερωτηθέντες είναι σπουδαστές θεολογίας.
Οι Ορθόδοξοι «νέο-παραδοσιοκράτες» βιάζονται να χαρακτηρίσουν τους μη-Ορθόδοξους Χριστιανούς ως «αιρετικούς» επειδή ακολουθούν μη-Ορθόδοξα δόγματα. Αυτή τη στάση αντικατοπτρίζει η δήλωση «εκτός της Ορθόδοξης Εκκλησίας υπάρχουν μόνο αιρέσεις και σχίσματα». Κάτω από αυτό υποκρύπτεται η υπόθεση πως φυσικά όλοι οι Ορθόδοξοι είναι επαρκώς «ορθόδοξοι» στις πεποιθήσεις τους, εφόσον αποτελούν μέλη της μίας αληθινής Εκκλησίας του Χριστού, η οποία είναι «χωρίς ψεγάδι ή ελάττωμα» (Εφ. 5:27). Οι δύο πηγές που χρησιμοποιήσαμε εδώ φανερώνουν ότι η κατάσταση των πιστών είναι στην πραγματικότητα διαφορετική.
Οι Ορθόδοξοι τονίζουν ότι υπάρχει αρμονία μεταξύ θεολογίας και λατρείας. Συνήθως, όμως, δίνεται μεγαλύτερη προσοχή στη λατρεία —ειδικά όσον αφορά την τακτική συμμετοχή στην προσευχή της Εκκλησίας, στις ακολουθίες και στις τελετές— και λιγότερη προσοχή στο περιεχόμενο της πίστης, στη θεολογία, με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ λατρείας και θεολογίας, το οποίο φαίνεται και από τα στοιχεία που παρουσιάσαμε εδώ.
Οι νεο-παραδοσιοκράτες θέλουν να μας πείσουν ότι η ομολογία της μίας και αληθινής πίστης είναι το απαραίτητο κλειδί για την είσοδο στη Βασιλεία των Ουρανών· η «κάρτα μέλους» που διαθέτουν όλα τα μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας [2]. Αλλά τι νόημα έχει αυτή η κάρτα μέλους όταν λίγοι κάτοχοί της μπορούν να διατυπώσουν και να εκφράσουν βασικές διδασκαλίες της Ορθόδοξης πίστης πάνω σε θεμελιώδη ζητήματα;
Σημαίνει άραγε αυτό, ότι εκείνοι που εμφορούνται από μη-Ορθόδοξες πεποιθήσεις (συμπεριλαμβανομένων και πεποιθήσεων μη-Χριστιανικών, έως και προλήψεων) δεν είναι Ορθόδοξοι ή ακόμη περισσότερο ότι είναι «αιρετικοί»; Αυτή η κατηγορία ίσως περιλαμβάνει την πλειοψηφία των βαπτισμένων και ενεργών ορθοδόξων. Μπορούν να σωθούν παρά τις εσφαλμένες πεποιθήσεις τους; Η «αίρεση» είναι μια ισχυρή, συναισθηματικά φορτισμένη, κατηγορία που το καλύτερο είναι να την αφήνουμε για τα βιβλία της ιστορίας αντί να τη χρησιμοποιούμε στη σύγχρονη εποχή και πόσο μάλλον για να χαρακτηρίσουμε τους εν Χριστώ αδελφούς και αδελφές μας, είτε είναι Ορθόδοξοι είτε όχι, και αυτό επειδή η σωτηρία βασίζεται σε κάτι που υπερβαίνει τις πεποιθήσεις και την τυπική συμμετοχή σε ένα συγκεκριμένο Χριστιανικό σώμα.
Πράγματι, μήπως δεν είναι μόνο λίγοι Ορθόδοξοι «παγανιστές που λαμβάνουν μέρος στην Ευχαριστία», όπως εύστοχα παρατήρησε ο π. Τζον Έρικσον; Μήπως τελικά έτσι είμαστε όλοι; Το βράδυ πριν τη δολοφονία του, ο π. Αλεξάντρ Μεν υπενθύμισε στο ποίμνιό του ότι ο «Χριστιανισμός μόλις ξεκινά.»
[1] Η ερμηνεία του Χριστολογικού τύπου του Κυρίλλου Αλεξανδρείας στην Πρόταση 9 θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή από ορισμένους (Μη-Χαλκηδόνιους) Ορθόδοξους των Αρχαίων Ανατολικών Εκκλησιών, επειδή φαίνεται να παραβιάζει το δόγμα της Χαλκηδόνας για το «ἀσυγχύτως» στις δύο φύσεις του Χριστού. [2] Για μια πιο λεπτομερής εκδοχή: Βλ. “On Ecumenoclasm: Anti-Ecumenism in Orthodox Theology,” St Vladimir’s Theological Quarterly, 61:3 (2017), 323-355.
Είμαι ευγνώμων στον Μπράντον Γκάλαχερ για τα σχόλια του πάνω σ’ αυτό το άρθρο.
Ο Πωλ Λαντουκέρ είναι αναπληρωτής καθηγητής στην Ορθόδοξη Σχολή Θεολογίας στο Trinity College (Πανεπιστήμιο του Τορόντο) και επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Θεολογικής Σχολής και Θρησκειολογίας, στο Πανεπιστημίο Laval του Κεμπέκ.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου