Προσεγγίζοντας τη γιόγκα μέσα στην Ορθοδοξία

Kerry San Chirico

Με ακαδημαϊκό και υπαρξιακό ενδιαφέρον διάβασα δυο άρθρα για τη γιόγκα, τα οποία γράφτηκαν εν μέσω του καλοκαιριού από τον Αριστοτέλη Παπανικολάου και τον Μητροπολίτη Σιγκαπούρης και Νοτίου Ασίας Κωνσταντίνο. Ως ερευνητής των θρησκειών της Νότιας Ασίας, που ασχολείται με τον διαθρησκευτικό διάλογο και ως υποστηρικτής του συγκριτικού θεολογικού έργου μεταξύ των Ορθοδόξων, ανακάλυψα πολλά στοιχεία που εναρμονίζονται, όχι μόνο αναφορικά με την ακριβή περιγραφή των πλεονεκτημάτων της πρακτικής της γιόγκα, αλλά και με την εποικοδομητική Ορθόδοξη ερμηνευτική, με την οποία θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε τον θρησκευτικά Άλλον.

Ο αναγνώστης θα πρέπει να γνωρίζει ότι, έχει χυθεί πολύ μελάνι στην έρευνα για την προέλευση της γιόγκα, για την ανάπτυξή της στη σύγχρονη περίοδο, ακόμη και αναφορικά με το νόημα της λέξης «γιόγκα». Η σανσκριτική ρίζα yuj σημαίνει «ένωση, σύζευξη ή σύνδεση» (η αγγλική λέξη yoke, η οποία σημαίνει «ζυγός», προέρχεται επίσης από την ίδια ινδοευρωπαϊκή ρίζα). Γενικά, λοιπόν, γιόγκα σημαίνει «ένωση»· και σύμφωνα με αυτήν είναι δυνατόν να ενωθεί ο νους και το σώμα ή ο εαυτός μας με τον Σίβα ή σύμφωνα με τις μη-δυϊστικές ινδουιστικές αντιλήψεις, με τον θεϊκό Εαυτό ή με τον Τριαδικό Θεό. Οι σχολές του Ινδουισμού, του Βουδισμού και του Τζαϊνισμού χρησιμοποιούν τον όρο γιόγκα με διαφορετικό τρόπο η κάθε μία, εντοπίζοντας πρακτικές σε ποικίλα αρχαία κείμενα και δασκάλους. Η συνάντηση Ανατολής και Δύσης κατά την αποικιακή περίοδο έχει επηρεάσει πολύ τη σύγχρονη κατανόηση της γιόγκα, παρόλο που λίγοι θα τολμούσαν να το παραδεχτούν. Παρεμπιπτόντως, δεν ασκούν όλοι οι Ινδουιστές τη γιόγκα. Οι Ινδουιστές σίγουρα θα έμεναν κατάπληκτοι αν άκουγαν ότι η γιόγκα αποτελεί «θεμελιώδες» στοιχείο του Ινδουισμού (αυτή τη λέξη χρησιμοποίησε η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδας), αν υποτεθεί ότι αυτό σημαίνει πως όλοι ασκούν τη γιόγκα ή πως είναι μια εντελώς απαραίτητη σωτηριολογική πρακτική. Όμως σχεδόν όλοι οι Ινδουιστές θα συμφωνούσαν ότι η γιόγκα είναι ευεργετική και ωφέλιμη για την επιδίωξη της απελευθέρωσης (moksa), η οποία ερμηνεύεται με ποικίλους τρόπους. Μια και μιλάμε γι αυτό, οι περισσότεροι αγγλόφωνοι Ινδουιστές δεν αναφέρονται καθόλου στην παράδοση τους ως θρησκεία. Αντίθετα λένε ότι «ο Ινδουισμός είναι τρόπος ζωής». Σας ακούγεται οικείο ;

Οι Χριστιανοί ασκούν τη γιόγκα εδώ και πολλές χρόνια, αν και όχι δίχως αμφιλεγόμενες απόψεις, με διαφορετικά επίπεδα αφοσίωσης είτε για τον Χριστιανισμό, είτε για την πρακτική της γιόγκα.  Αφού πέρασε πάνω από ένας αιώνας και ειδικά από τη δεκαετία του 1960 και μετά, μπορούμε θετικά να δηλώσουμε ότι, η γιόγκα είναι πλέον εξίσου Αμερικανική, όσο το μπέιζμπολ και η παχυσαρκία, και έχει προσαρμοστεί τόσο σ’ αυτό το περιβάλλον, όσο και η αμερικανική πίτσα. Όπως και ο ενσυνείδητος διαλογισμός, ο οποίος έχει τις ρίζες του στη βουδιστική διαλογιστική πρακτική, η γιόγκα έχει απομακρυνθεί αρκετά από τα «θρησκευτικά» της νοήματα, γεγονός που προσφέρει μια ανάπαυλα για όλους τους θρησκευόμενους ανθρώπους. Σύμφωνα με την τυπική αμερικανική συνήθεια, η γιόγκα μεταμορφώθηκε σε μεγάλη επιχείρηση.

Από αυτό το πλαίσιο, εύκολα διακρίνει κανείς ότι όταν ο Παπανικολάου και ο Μητροπολίτης Κωνσταντίνος χρησιμοποιούν τον όρο «γιόγκα», εννοούν τον συνδυασμό σωματικών στάσεων (āsana) και τον έλεγχο της αναπνοής (prāṇāyāma), με μια επικάλυψη αφοριστικής ανατολικής σοφίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αυτό μπορούμε να το ονομάσουμε «γιόγκα των στάσεων» και, είτε μας αρέσει είτε όχι, αυτού του είδους τη γιόγκα ασκούν οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα. Ο Παπανικολάου ορθά υποστηρίζει ότι, η επιστήμη επιβεβαιώνει αυτό που γνώριζαν οι Ινδοί εδώ και πολύ καιρό. Οι στάσεις της γιόγκα, όπως και άλλες μορφές της, παρέχουν ποικίλα οφέλη για την υγεία, το σώμα, τον νου και την ψυχή. Αυτά τα οφέλη δεν πρέπει να απορρίπτονται επειδή η προέλευση τους κείται «εκτός» της Αγίας Ορθοδοξίας. Αυτό θα ήταν τόσο ανόητο και μάταιο, όσο και η άρνηση της αποτελεσματικότητας των αντιβιοτικών. Εν τέλει, δεν είναι καν ξεκάθαρο τι σημαίνει «εκτός» της Ορθοδοξίας, λες και η παράδοσή μας είναι ένα κλειδωμένο φρούριο και χρειάζονται περίπλοκοι κωδικοί, ώστε να επιτραπεί η είσοδος. Μου φαίνεται ότι η ταύτιση του Χριστού με τον Λόγο στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο καταργεί όλα αυτά τα όρια. Αντ’ αυτού, υποστηρίζω ότι, η λειτουργική αρχή για τον προσδιορισμό της καταλληλότητας οποιασδήποτε ιδέας, πρακτικής, άσκησης ή συστήματος κηρύσσεται από τον Απόστολο Παύλο: «Τέλος, αδερφοί μου, ό,τι αληθινό, σεμνό, δίκαιο, καθαρό, αξιαγάπητο, καλόφημο, ό,τι έχει σχέση με την αρετή και είναι άξιο επαίνου, αυτά να έχετε στο μυαλό σας» (Φιλ. 4:8). Φυσικά, για να διακρίνουμε αυτά τα χαρακτηριστικά απαιτείται ενεργή ενασχόληση, και όχι αβασάνιστη απόρριψη ή αφελής ψυχή τε και σώματι αποδοχή. Αναφορικά με αυτό το ζήτημα, ένα ακόμη χρήσιμο βιβλικό χωρίο επισημαίνει «θα τους καταλάβετε από τα έργα τους» (Ματ. 7:16). Φαίνεται ότι, αυτό ακριβώς έπραξε ο Μητροπολίτης Κωνσταντίνος με τις κριτικές του παρατηρήσεις σχετικά με την Παγκόσμια Ημέρα Γιόγκα, αλλά ακόμα πιο σημαντικό είναι ότι συνομίλησε με Ορθόδοξους νέους στην Καλκούτα, για τους οποίους η γιόγκα δεν αποτελεί εμπόδιο στην πίστη τους. Αντί να διατυπώσει μια γενική απόρριψη, αναζήτησε τη σοφία και προσπάθησε να διακρίνει την αλήθεια στο ποίμνιό του.

Ο Μητροπολίτης Κωνσταντίνος ίσως να μην το γνώριζε, αλλά υιοθέτησε την πρακτική της Viveka. Η Viveka είναι μια σανσκριτική λέξη που σημαίνει «να διακρίνεις ή να προβαίνεις σε διάκριση». Σύμφωνα με την ινδουιστική φιλοσοφία είναι το μέσο διά του οποίου, διακρίνεται η αλήθεια από το ψέμα, το αιώνιο από το πρόσκαιρο και οι ίδιες οι κατηγορίες για την διευθέτηση και την ερμηνεία του κόσμου. Η Viveka είναι αναγκαίος όρος όταν κάποιος ασχολείται με οποιαδήποτε θρησκευτική παράδοση ή πρακτική. Η πρακτική της γιόγκα δεν είναι ευεργετική για όλους, γι’ αυτό πρέπει να ασκείται με προσοχή. Οι Ορθόδοξοι που επιδιώκουν να ενσωματώσουν τη γιόγκα στην πνευματική τους ζωή θα πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τις διαφορετικές ανθρωπολογίες και εμπειρίες, οι οποίες χαρακτηρίζουν την ορθόδοξη πνευματικότητα και τη γιόγκα.

Οι Ορθόδοξοι θα συνεχίσουν να εξασκούν τη γιόγκα, παρά τις εκκλησιαστικές αποδοκιμασίες. Η εποικοδομητικότερη ποιμαντική απάντηση είναι λοιπόν να ενθαρρυνθούν οι πιστοί να ενσωματώσουν τη γιόγκα στην Ορθόδοξη πνευματικότητα, να εντοπίσουν τις κύριες διαφορές μεταξύ της γιόγκα (στις πιο δημοφιλείς και θρησκευτικές εκδοχές της) και της χριστιανικής πνευματικότητας και να προσαρμοστούν αναλόγως. Φυσικά, η ενσωμάτωση προϋποθέτει να γνωρίζει κάποιος επαρκώς τη δική του παράδοση. Ανεξάρτητα από κάθε τι άλλο, αυτός είναι ένας πιθανός δρόμος για μια εποικοδομητική συγκριτική θεολογία, η οποία βασίζεται στη ζώσα ενασχόληση με τις θρησκευτικές παραδόσεις.

Θα ήθελα επίσης να προσθέσω και κάτι τελευταίο. Διότι είτε υποστηρίζουμε την ορθότητα της γιόγκα με βάση την επιστήμη, είτε μιλάμε για ποιμαντική ευαισθησία, η οποία απαιτεί προσεκτική διάκριση, ο καθένας μπορεί να αισθανθεί ότι η γιόγκα είναι μια αξιόλογη πρακτική παρά την υποτιθέμενη επιβλαβή σχέση της με τις ανατολικές θρησκείες. Αυτό αποτελεί πρόβλημα για δύο λόγους. Καταρχάς, φανταστείτε ότι είστε Ινδουιστής και διαβάζετε τη πρόσφατη καταδίκη της γιόγκα από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδας. Γρήγορα θα αντιλαμβανόσασταν τον σοβινισμό και τον φόβο προς το διαφορετικό, ο οποίος κρύβεται σ’ ένα τέτοιο κείμενο. Έπειτα θα καταλαβαίνατε την απόλυτη άγνοια που έχουν αυτοί οι άνθρωποι για τη γιόγκα. Πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε σύμφωνα με τους όρους μιας πλουραλιστικής κοινωνίας. Στην εποχή του διαδικτύου και των έξυπνων τηλεφώνων δεν έχουμε πλέον το πλεονέκτημα του «μεταξύ μας» σοβινιστικού λόγου. Δεν είναι θέμα πολιτικής ορθότητας, εκτός αν η πολιτική ορθότητα σημαίνει φροντίδα για ακριβολογία και καλοσύνη απέναντι στον άλλον. Δεύτερον, δεν μπορεί να θεωρείται κάτι εκ των προτέρων προβληματικό, επειδή σχετίζεται με μια μη-Χριστιανική θρησκεία. Οι θρησκείες δεν είναι «πράγματα» ερμητικά κλειστά, αλλά συγχωνεύουν προσωπικές και πολιτιστικές διεργασίες, οι οποίες συνεχώς αναμιγνύονται, συνδυάζονται, διαφοροποιούνται και δανείζονται η μία από την άλλη (και ας μη ξεχάσω να τονίσω ότι αυτό συμβαίνει από αμνημονεύτων χρόνων), συμπεριλαμβανομένης και της Ορθοδοξίας. Όμως ένα θα πρέπει να τεθεί ένα ουσιαστικότερο θεολογικό ερώτημα: Μπορούμε να πιστεύουμε απόλυτα στον Θεό απαλλαγμένοι από τον σοβινισμό που συχνά συνοδεύει την πίστη;

Δεν απολογούμαι επειδή μελετώ και διδάσκω τις ινδουιστικές παραδόσεις συγκριτικά και σύμφωνα με τον δικό μου τρόπο. Το απαιτεί η χριστιανική αγάπη για τον πλησίον, διότι δεν μπορείς να αγαπήσεις αυτούς που δεν καταλαβαίνεις. Φέρνω στο νου μου την ποίηση της Mīrābāī και την λαχτάρα της για τον Κρίσνα. Σκέφτομαι την προθυμία των γυναικών που νηστεύουν απ’ όλα τα τρόφιμα και προσεύχονται για την ευημερία των οικογενειών τους, ξεπερνώντας κατά πολύ τη νηστεία των Ινδών Χριστιανών. Αναλογίζομαι τη διδασκαλία της ανιδιοτελούς δράσης (niṣkāma karma) όπως διατυπώνεται στο ιερό κείμενο Μπαγκαβάτ Γκίτα· δηλαδή το να κάνουμε το καθήκον μας χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τις συνέπειες για τον εαυτό μας. Θυμάμαι τους Ινδουιστές που μου έδειξαν καλοσύνη τα τελευταία 25 χρόνια· φίλους, δασκάλους, αγνώστους. Και ναι, σκέφτομαι τη γιόγκα και το αίσθημα της πληρότητας που μου προσδίδει αυτή η πρακτική όταν είμαι αρκετά πειθαρχημένος για να την εξασκήσω. Παρεμπιπτόντως, όταν κάνω γιόγκα, ένα όνομα, αναπόφευκτα, βρίσκει το δρόμο απ’ το νου, στη καρδιά και στα χείλη μου, ξανά και ξανά, καθώς μεταβαίνω από τη μια στάση στην άλλη, φροντίζοντας να μη ξεχάσω να αναπνέω. Το όνομα αυτό είναι Ιησούς Χριστός. Το υπόλοιπο είναι ειρήνη.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία:

The Journal of Hindu-Christian Studies, Volume 30.

Christine Mangala Frost, The Human Icon: A Comparative Study of Hindu and Orthodox Christian Beliefs (Cambridge: James Clarke & Co.: 2017).

Mark Singleton, Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice (Oxford: Oxford University Press, 2010).

Ο Kerry San Chirico είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διαθρησκευτικών και Συγκριτικών Θρησκευτικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Villanova και Πρόεδρος της Εταιρείας Ινδουιστικών-Χριστιανικών Μελετών.