ΠΩΣ Ο ΩΡΙΓΕΝΗΣ ΞΕΣΚΕΠΑΖΕΙ ΤΙΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΜΑΣ ΑΥΤΑΠΑΤΕΣ

Από τον Ambrose Andreano

Αν κάποιος συγκέντρωνε όλα τα δοκίμια μου για τον Ωριγένη σε ένα μόνο κείμενο, θα αριθμούσε περίπου διακόσιες σελίδες. Εκτός απ’ αυτό, έχω λάβει μέρος σε πολυάριθμα podcasts (Αμερικανικό Οικογενειακό Ραδιόφωνο – AFR) συνολικής διάρκειας πέντε ωρών για την Φιλοκαλία του Ωριγένη (την οποία είχαν συντάξει ο Αγ. Βασίλειος και ο Αγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος). Στις 14 Ιουλίου του 2020, μου πήρε συνέντευξη ο π. Tom Soroka στο podcast Ancient Faith Today Live (Η Αρχαία Πίστη Σήμερα Ζει), στην οποία συζητήσαμε για τη ζωή του Ωριγένη. Σίγουρα ορισμένοι θα αναρωτιούνται, «Γιατί κάποιος να θέλει να αφιερώσει τόσον χρόνο και προσπάθεια μιλώντας για κάποιον καταδικασμένο αιρετικό;». Αυτή η ερώτηση αποκαλύπτει μια εκκλησιαστική νοοτροπία που παρατηρείται σε ένα μέρος της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αυτή η νοοτροπία της ευσεβούς άγνοιας προϋποθέτει ότι για να είσαι αληθινά Ορθόδοξος πρέπει να διαπνέεσαι από ένθερμη εχθρότητα και υπερβολική αναλγησία αναφορικά με οποιαδήποτε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα της αρχαιότητας. Ωστόσο, χρειάζονται δύο πλευρές για να υπάρξει  μια αντιπαράθεση. Συχνά χαρακτηρίζουμε τον άλλον «αμφιλεγόμενο», αγνοώντας ότι ακριβώς τέτοιου είδους εκφράσεις υπάρχουν για να επιβεβαιωθεί αυτή η κατηγορία.

Η μεταβολή της ισχύος αφαιρεί ανεπαίσθητα το βάρος της απόδειξης (και εν συνεχεία την ενοχή) από τον σκανδαλισμένο και το καταλογίζει στον σκανδαλίζοντα. Αυτό συμβαίνει ως εξής: ο Αγ. Αναστάσιος ο Σιναΐτης πλησιάζει τον φίλο του και διακηρύσσει με ζήλο, «Ο Ωριγένης πίστευε ότι ο Χριστός ήταν ένας απλός άνθρωπος! Μπορείς να πιστέψεις σ’ αυτήν την αίρεση;!» (πρβλ. Οδηγός, 21.1.73-4). Ο φίλος του, ο οποίος δεν γνώριζε τίποτα για τον Ωριγένη και τα λεγόμενα του, θα δεχόταν άκριτα τις δηλώσεις του ανωτέρου του: «Φοβερό, κάτι πρέπει να γίνει γι’ αυτό Αναστάσιε!». Παρόλα αυτά, υπάρχει ένα αρκετά σοβαρό πρόβλημα: Ο Ωριγένης όχι μόνο δεν πίστευε κάτι τέτοιο, αλλά υποστήριζε το αντίθετο. Για παράδειγμα, στο χαμένο κείμενο του Ωριγένη Υπόμνημα στον Τίτο (που χάθηκε εξαιτίας του Ιουστινιανού), γράφει τα εξής:

Ο άνθρωπος που εσφαλμένα κατανοεί τον Κύριο μας Ιησού Χριστό […] και αντ’ αυτού υποστηρίζει ότι ήταν ένας απλός άνθρωπος. Ή όταν  ένας αιρετικός που μπορεί να συμφωνεί με όσους υποστηρίζουν ότι πράγματι είναι Θεός, αλλά όχι ότι ανέλαβε την ανθρωπότητα, δηλαδή ότι έχει ψυχή και ανθρώπινο σώμα. Αυτοί οι αιρετικοί με το πρόσχημα ότι αποδίδουν περισσότερη δόξα στον Κύριο Ιησού, ισχυρίζονται ότι όλες οι πράξεις του συνέβησαν φαινομενικά και όχι ότι πράγματι έγιναν.

(Μετάφραση Thomas P. Scheck Pamphilus’ Apology For Origen[Παμφίλου, Απολογία Υπέρ Ωριγένους] σσ. 56-57).

Ο Ωριγένης δηλώνει ξεκάθαρα ότι θεωρεί αιρετικούς εκείνους που πιστεύουν ότι ο Ιησούς ήταν απλός άνθρωπος, ακριβώς το αντίθετο δηλαδή από αυτό που είπε ο Άγ. Αναστάσιος Σιναΐτης για τον Ωριγένη. Εφόσον ο Αναστάσιος έκανε προφανώς λάθος και δεν γνώριζε καλά το έργο του Ωριγένη, έχουμε δύο ανθρώπους που πιστεύουν κάτι εσφαλμένο. Ας υποθέσουμε ότι πείθουν άλλους δύο ανθρώπους, τότε θα έχουμε τέσσερις που πιστεύουν το ίδιο κ.ο.κ. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διαδίδεται το ψεύδος διά του ζήλου και όχι «με τη σωστή γνώση» (Ρωμ. 10:2).

Ο πρώτος που προσπάθησε να κρίνει επισήμως τον Ωριγένη ήταν ο Αγ. Μεθόδιος Ολύμπου και σχεδόν τίποτε απ’ ό,τι έγραψε δεν ήταν σωστό. Ο Αγ. Πάμφιλος Καισαρείας αντικρούει τον Μεθόδιο και αποδεικνύει πως δεν συνέλαβε το βάθος της σκέψης του Ωριγένη. Για παράδειγμα, μία από τις κατηγορίες ήταν ότι ο Ωριγένης πίστευε στη μετενσάρκωση, κάτι που όποιος διαβάσει το Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον 13.1, αντιλαμβάνεται ότι δεν ισχύει. Υπάρχει μια μακρά σειρά αγίων που έκαναν λάθος για τον Ωριγένη και η στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας να μην ασχολείται με τέτοιου είδους αμφιλεγόμενα ζητήματα στέλνει ένα άσχημο και αυταρχικό μήνυμα.

Μπορεί να απαιτούνται δύο άτομα για μια διαφωνία, αλλά χρειάζεται μονάχα ένα για τη δημιουργία σκανδάλου. Γι’ αυτό τον λόγο, είναι σχετικά εύκολο κάποιοι άνθρωποι να καταδικάζονται εσφαλμένα δίχως να το παρατηρούν πολλοί. Ο Ωριγένης μπορεί να θεωρηθεί μία από τις πρώτες προσωπικότητες που εξουδετερώθηκαν από τον κυρίαρχο αυτοκρατορικό Χριστιανισμό. Αυτό δεν αποτελεί απλώς ένα Ορθόδοξο πρόβλημα, αλλά είναι ένα θεσμικό ζήτημα μεθοδολογίας που έχει επιπτώσεις τόσο για την Ανατολή όσο και για τη Δύση.

Ορισμένοι θεωρούν ότι είναι αδύνατο για τον σύγχρονο άνθρωπο να είναι πιο ενημερωμένος από τους αρχαίους ομολόγους του για οποιοδήποτε θέμα, πόσο μάλλον για την Ωριγενική διαμάχη. «Νομίζεις ότι γνωρίζεις περισσότερα από τον Αγ. Ιουστινιανό;!  Α! Πόσο αλαζόνας μπορεί να είσαι!». Βασικά ναι, πιστεύω πως τα στοιχεία δείχνουν ότι ο Αγ. Ιουστινιανός γνώριζε ελάχιστα για τη σκέψη του Ωριγένη και η αντίληψη του γι’ αυτόν προερχόταν από τις ευαγριανές μοναστικές ομάδες, τις γνωστές ως Ισόχριστοι και Πρωτόκτιστοι «βλ. McGuckin The Westminster Handbook to Origen, σσ. 165-166 [Το Εγχειρίδιο του Γουεστμίνστερ για τον Ωριγένη]».  Ο μέσος άνθρωπος της αρχαιότητας δεν διέθετε καν ολόκληρο το βιβλίο της Αγίας Γραφής και ακόμα και αν το είχε στην κατοχή του, πιθανότατα δεν μπορούσε να το διαβάσει. Έχω αρκετές εκδόσεις της Αγίας Γραφής, όλα τα έργα των πατέρων σε πολλές αγγλικές εκδόσεις, καθώς και πολυάριθμες βοηθητικές πηγές, όλα μέσα στο Google Drive. Είναι ανοησία να νομίζουμε σήμερα ότι δεν έχουμε μεγαλύτερη πρόσβαση στην γνώση. Παρόλα αυτά, η κατηγορία της αλαζονείας προβάλλεται κάθε φορά που κάποιος προσπαθεί να υποστηρίξει ότι ένας άγιος έσφαλλε. Δηλαδή υπονοούμε ότι κάθε άγιος ήταν παντογνώστης; Είναι κάθε άγιος ειδικός σε οποιοδήποτε ζήτημα; Είναι αδύνατον οι άγιοι να κάνουν λάθη; Αυτό το επιχείρημα είναι τόσο λανθασμένο που αρκεί μια απλή ανάγνωση των έργων των πατέρων για να ανατραπεί. Πολλοί άνθρωποι γνωρίζουν ότι ο Αγ. Γρηγόριος ο Νύσσης πίστευε στην Αποκατάσταση των πάντων, αλλά γνωρίζατε πως θεωρούσε ότι είναι δυνατόν να σωθεί και ο διάβολος; (Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας, 26). Γνωρίζατε ότι ο Αγ. Αθανάσιος είχε αποκαλέσει τον Ωριγένη πατέρα της Εκκλησίας; (De Decretis 6.27). Γνωρίζατε ότι ο Αγ. Ισαάκ ο Σύρος είχε δηλώσει ότι η ιδέα της αιώνιας καταδίκης στην κόλαση αποτελεί βλασφημία; (Δεύτερη Συλλογή, 39.2, 22). Γνωρίζει κάποιος ότι ο Αγ. Πάμφιλος πίστευε στην προΰπαρξη των ψυχών; (Scheck, σ. 122). Σύμφωνα με τον Αγ. Ιουστινιανό:

Αλλά η εκκλησία, ακολουθώντας τις θείες γραφές, επιβεβαιώνει ότι η ψυχή δημιουργείται μαζί με το σώμα, όχι πρώτα η μία και έπειτα το άλλο, σύμφωνα με την παραφροσύνη του Ωριγένη. Λόγω αυτών των επαίσχυντων και καταστρεπτικών δογμάτων, ή μάλλον παρακρούσεων, σας παρακαλούμε ιεροί πατέρες να συναχθείτε, να αναγνώσετε προσεκτικά την επισυναπτόμενη έκθεση και να καταδικάσετε και να αναθεματίσετε καθένα από αυτά τα κείμενα μαζί με τον ασεβή Ωριγένη και όλους εκείνους που έχουν αυτές τις πεποιθήσεις και τις υποστηρίζουν έως τον θάνατό τους.

(Βλ. Richard Price The Acts of the Council of Constantinople 553, σ. 284 [Τα Πρακτικά της Συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως 553])

Γιατί ο Άγ. Πάμφιλος δεν καταδικάστηκε μετά θάνατον ως αιρετικός; Το γνώριζε αυτό ο Ιουστινιανός; (για περισσότερα σχετικά με αυτό το ζήτημα, βλ. εδώ). Είναι επιτρεπτό για την Εκκλησία να συζητά για τις ασυμφωνίες των πατέρων ή μήπως προσποιούμαστε πως μια εσκεμμένη άγνοια και η άκριτη αποδοχή παράλογων ιδεών αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για να είμαστε πιστοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί;  Πιστεύω ότι η σύγχρονη έρευνα πρέπει να κατανοήσει με ακρίβεια και να αντιμετωπίσει αυτά τα ζητήματα λόγω της εξαιρετικά πλεονεκτικής θέσης στην οποία βρίσκεται αναφορικά με τις πληροφορίες που διαθέτει. Έχουμε ευθύνη ως Εκκλησία να «εξετάσουμε τον εαυτό μας»  (πρβλ. 2 Κορ. 13:5) ούτως ώστε να βεβαιωθούμε ότι η εκτίμηση μας για την πραγματικότητα πράγματι αντιστοιχεί με την πραγματικότητα. Διαφορετικά, η «Ορθόδοξη Εκκλησία» θα μείνει στην ιστορία ως η χριστιανική παράδοση με την πιο ειρωνική ονομασία.

Ο Ambrose Andreano είναι πτυχιούχος (B.S) του Liberty University στον τομέα της  Θρησκείας με ειδικότητα τις Βιβλικές και Θεολογικές σπουδές. Ακολουθεί τους ανατολικούς ορθόδοξους μυστικούς σύμφωνα με την εξηγητική παράδοση του Ωριγένη. Ασχολείται επίσης με την πατρολογία (με ειδικότητα τον Ωριγένη Αλεξανδρείας), τη βιβλική ερμηνεία, τον θεολογικό στοχασμό, την αγγελολογία, τον γνωστικισμό και την επιρροή των θρησκειών της Μεσοποταμίας στην Παλαιά Διαθήκη. Επί του παρόντος, η έρευνά του επικεντρώνεται στις θεολογικές επιπτώσεις ύπαρξης εξωγήινης ζωής.

To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.