Μου φαίνεται ότι ζούμε στην εποχή της Κασσιανής. Η Μεγάλη Εβδομάδα πλησιάζει και μαζί της πλησιάζει και το τροπάριο για την αμαρτωλή γυναίκα, όπως και ο κανόνας του Μ. Σαββάτου, που είναι εν μέρει γραμμένος από την ίδια ποιήτρια. Εκτός των άλλων, πριν από λίγα χρόνια, ο τραγουδιστής και συνθέτης Φρανκ Τέρνερ έγραψε ένα τραγούδι για την Κασσιανή και τον ανεκπλήρωτο έρωτά της για τον αυτοκράτορα Θεόφιλο. Επιπλέον, σ’ ένα επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς Βίκινγκς προβάλλεται η ίδια η αγία ποιήτρια ως όμορφη βυζαντινή πριγκίπισσα, η οποία σαγηνεύει και εμπλέκεται σε μια κρυφή ρομαντική σχέση με τον εμίρη της Ιφρικίγιας Amir Ziyadat Allah. Η Κασσιανή έχει εισχωρήσει στην ποπ κουλτούρα του 21ου αιώνα, ως αντικείμενο ελπίδας και φαντασίας. Μόλις πριν λίγες μέρες, ακόμη, η χορωδία Capella Romana κυκλοφόρησε ένα CD με Ύμνους της Κασσιανής. Πράγματι ζούμε στον καιρό της Κασσιανής. Ή μήπως αντί για «Κασσιανή» πρέπει να την αποκαλούμε «Κασσία», ποιο ήταν το ιστορικό της όνομα; Αυτό είναι το θέμα, το οποίο θέλω να πραγματευθώ στο παρόν άρθρο, καθώς που η όμορφη συνθέτρια επιστρέφει στην παγκόσμια σκηνή: πώς την αποκαλούμε ;
Στο τραγούδι του Φρανκ Τέρνερ η Κασσιανή συστήνεται λέγοντας: «Έχω ακούσει ότι με αποκαλούν γυναίκα που έχει πέσει σε πολλές αμαρτίες…». Οι στίχοι αυτοί βασίζονται σε μια σειρά κυρίως θρυλικών παραδόσεων που περιστρέφονται γύρω από τη ζωή της. Υπάρχει πραγματική αγάπη και αγάπη δίχως ανταπόκριση. Η Κασσία ήταν ερωτευμένη με τον Θεόφιλο ακόμη και μετά το πέρας της γνωστής τελετής επιλογής νύφης· τον ποθούσε παρόλο που έγινε μοναχή, αλλά, όπως η Wikipedia και άλλες διαδικτυακές πηγές μαρτυρούν: «δεν ήθελε να επιτρέψει στο παλαιότερο πάθος της να αναιρέσει το μοναστικό της όρκο». Αποφάσισε να μην επιδιώξει την εκπλήρωση των ερωτικών της φαντασιώσεων και του πόθου της. Η Κασσία είναι μία εκ των λίγων αγίων –γυναικών κυρίως– που η ιστορία τους σχετίζεται με τον έρωτα και τη λαγνεία. Καθόλου άσχημα για μια καλόγρια! Αλλά υπάρχει και ένα στοιχείο που ισορροπεί αυτήν την κατάσταση. Ποιος είναι το αντικείμενο του πόθου της; Νομίζω ότι η Κασσιανή τείνει περισσότερο προς το σύνδρομο της Μαρίας Μαγδαληνής.
Η Μαρία Μαγδαληνή ήταν αφοσιωμένη ακόλουθος του Χριστού και, ως γνωστόν, η πρώτη που τον είδε αναστημένο και ανήγγειλε το Πασχάλιο ευαγγέλιο στους υπόλοιπους μαθητές: «Είδα τον Κύριο» (Ιω. 20:18). Η Εκκλησία την αποκαλεί «απόστολο των αποστόλων». Τόσο τα κανονικά Ευαγγέλια όσο και άλλα παλαιοχριστιανικά κείμενα μαρτυρούν το γεγονός ότι η Μαρία είχε κύρος στην πρώιμη εκκλησία και πρέπει να ήταν εξέχουσα μορφή (πρβλ. Λκ. 8:1-3). Όπως έχουν επισημάνει πολλοί ερευνητές, πολύ αργότερα οι άνθρωποι άρχισαν να δίνουν προσοχή στην εμφάνιση της και τελικά την ταύτισαν με την πορνεία.
Μια ανώνυμη γυναίκα, στην οποία επιτράπηκε να αλείψει με μύρο τα πόδια του Χριστού, παρά τις φήμες για την αμαρτωλότητά της (πρβλ. Λκ. 7:36-50), περιγράφονταν ως όλο και πιο φιλήδονη καθώς η φήμη της μεγάλωνε. Το πρόσωπο αυτής της γυναίκας άρχισε σταδιακά να ταυτίζεται με τη Μαρία Μαγδαληνή. Η σεξουαλική της ορμή εντεινόταν, μαζί και η ανάγκη της για μετάνοια. Τελικά η εξέχουσα μαθήτρια του Χριστού ταυτίστηκε με την πόρνη στη θρησκευτική παράδοση του λατινικού Χριστιανισμού. Συγκρινόμενη με τους άνδρες αποστόλους, υπήρχε κάτι χαρακτηριστικά γυμνό σε αυτή τη γυναίκα. Αυτό το σύνδρομο προεκτείνεται ακόμη και στην εποχή μας, μέσα από ιστορίες όπως αυτές της Γερμανίδας τραγουδίστριας Σάντρα, του Νίκου Καζαντζάκη, του Νταν Μπράουν και άλλων που επιχειρούν να περιγράψουν τη έλξη και το γάμο της Μαρίας Μαγδαληνής με τον Ιησού. Αυτό που αποκαλώ σύνδρομο της Μαρίας Μαγδαληνής είναι η τάση να ταιριάξει ο βίος των γυναικών σε ένα κάδρο ενδιάμεσα από την ακολασία και την αγνότητα, από την ευπρέπεια και την ασωτία. Πολλές γυναίκες ακολούθησαν τα βήματα της Μαρίας. Δύο κλασικά παραδείγματα είναι η αγία Πελαγία η πρώην πόρνη και η αγία Μαρία η Αιγυπτία, που και οι δύο έζησαν πλήρως τις συνέπειες του παραπάνω συμπλέγματος. Δεν έχω την πρόθεση να υποτιμήσω την ερωτική ζωή αυτών των γυναικών, η οποία μελετήθηκε ενδελεχώς από την Virginia Burrus στο βιβλίο της The Sex Lives of Saints [Οι ερωτικοί βίοι των Αγίων], ούτε να μειώσω τον ενθουσιασμό των χριστιανικών αφηγήσεων, αλλά θα ήθελα να επισημάνω το προφανές: μερικές φορές η ερωτική πράξη μπορεί να είναι πολύ ωραία – ακόμη και πολύ καλή για να είναι αληθινή. Μερικές φορές μάλιστα η γυμνότητα δεν είναι αυτό που φαίνεται, ενώ το ερωτική πράξη μπορεί να υποκαθιστά άλλες επιθυμίες.
Αναφορικά με την Κασσία, έχουμε την ιστορική πηγή των τριών επιστολών που της έγραψε ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης. Αν και έφηβη, η Κασσία φαίνεται να είχε συμμετάσχει ενεργά στην κρυφή αντίσταση εναντίον των εικονομάχων και σύμφωνα με τον Θεόδωρο η ίδια βασανίστηκε λόγω της δράσης της. Οι άλλες ιστορικές πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας είναι τα εξαιρετικά της ποιήματα, ενώ οι σύγχρονες έρευνες μαρτυρούν το γεγονός ότι αποτελούσε εξέχουσα προσωπικότητα στο εκκλησιαστικό περιβάλλον τον 9ο αιώνα. Πολύ αργότερα οι άνθρωποι άρχισαν να δίνουν προσοχή στην εμφάνισή της και τελικά την ταύτισαν με την πορνεία. [Σε περίπτωση που αναρωτιέστε αν αυτό το διαβάσετε πριν, παραδέχομαι ότι τις προηγούμενες προτάσεις τις αντέγραψα από την παραπάνω περιγραφή της Μαρίας Μαγδαληνής· οι δυο ιστορίες άλλωστε είναι αρκετά παρόμοιες]. Ως εκ τούτου, ακόμη και η γυναίκα που έγραψε ένα κείμενο για μια άλλη γυναίκα, η οποία άλειψε με μύρο τον Χριστό, άρχισε κι αυτή να θεωρείται πιο όμορφη και φιλήδονη. Σταδιακά η ιστορία της Μαρίας της Μαγδαληνής (ή τίνος η ιστορία;) άρχιζε να εξομοιώνεται με αυτή της Κασσιανής. Η Antonia Tripolitis αποκαλεί το Τροπάριο της Κασσιανής «διάσημο ύμνο μετάνοιας της Μαρίας Μαγδαληνής»· με άλλα λόγια αποτελεί την ιστορία μετάνοιας μιας πόρνης. Η Tripolitis αναπαράγει τη θρυλική ιστορία που συγχωνεύει τα πόδια του αυτοκράτορα Θεόφιλου με τα πόδια του Χριστού στον ύμνο. Ο θρύλος αυτός συνδυάζει επίσης τον πόθο της Κασσιανής με τον πόθο της ανώνυμης γυναίκας του ευαγγελίου, υπονοώντας την διείσδυση του αυτοκράτορα στο κελί της Κασσίας, καθώς και στην ποίησή της.
Η Tripolitis παραδέχεται ότι η «ιστορία δεν φαίνεται να είναι αληθινή». Ωστόσο, η αλήθεια του θέματος είναι ότι η διεισδυτική επιρροή είχε ήδη πραγματοποιηθεί. Η αμαρτωλή γυναίκα που άλειψε με μύρο τον Χριστό εγκωμιάζεται σε ένα τροπάριο από τους άντρες συναδέλφους της Κασσίας εδώ και αιώνες. Θεωρήθηκε ότι η «αμαρτωλή γυναίκα» ως πόρνη έστρεψε τον έρωτα της από τους διάφορους άντρες προς τον Χριστό. Η Κασσιανή, με τη σειρά της, δεν τόνισε τόσο τον ερωτισμό αυτής της παράδοσης, δεν αποκάλεσε την ηρωίδα της πόρνη, αλλά άφησε την αμαρτωλή φύση της γυναίκας ανοιχτή σε οποιαδήποτε ερμηνεία. Η αμαρτωλή γυναίκα της Κασσιανής μπορεί να είχε εκπληρώσει τις ερωτικές της επιθυμίες, αλλά πουθενά δεν υπάρχει ίχνος πορνείας ή σεξουαλικής πράξης. Κανένας από τους άνδρες συναδέλφους της Κασσιανής δεν σκέφτηκε να γράψει για τον εαυτό του περιγράφοντας την ερωτική επιθυμία σε πρώτο ενικό πρόσωπο. Απ’ την άλλη πλευρά η Κασσιανή, εισχώρησε στο ίδιο της το κείμενο μέσω του μαγνητισμού του συνδρόμου της Μαρίας Μαγδαληνής.
Δεν θέλω να βάλω ιδέες στο μυαλό κανενός –και συνειδητοποιώ ότι θα ήταν άσχημα νέα για τους σκηνοθέτες τηλεοπτικών σειρών και τους σύγχρονους συγγραφείς, λίγο-πολύ, εκκοσμικευμένων βιογραφιών– αλλά είναι πολύ πιθανό ότι η Κασσία δεν ήταν καθόλου ελκυστική, καθώς και ρομαντικά αδιάφορη. Απ’ όσα γνωρίζουμε, το τελευταίο πράγμα που ήθελε ήταν μια σχέση οικειότητας με τον αυτοκράτορα. Ουσιαστικά δεν έχει σημασία. Η Tripolitis είναι η μόνη σύγχρονη συγγραφέας –ερευνήτρια ή μη– η οποία έχει συνεισφέρει σ’ αυτή την θεώρηση της διάσημης υμνογράφου, αφήνοντας να πλανιέται ένα βλέμμα επιθυμίας πάνω της, αντί για τύψεις εξαιτίας της γενναιότητάς της. Παγιδευμένη στο σύνδρομο της Μαρίας Μαγδαληνής, η Κασσία έγινε η οικοδέσποινα επιθυμιών άλλων ανθρώπων, ενώ η ίδια είχε τονίσει ότι «μισεί το ξεδιάντροπο άτομο που μιλά ειλικρινά» (από τους ιαμβικούς, μη-λειτουργικούς στίχους της Κασσιανής).
Μήπως με την πρόσφατη κυκλοφορία της ηχογράφησης από την Capella Romana, μας δίνεται πάλι η ευκαιρία να συναντηθούμε με την σπουδαία υμνογράφο αναγνωρίζοντάς την ως μια από τις σπουδαιότερες ποιήτριες και συνθέτριες του Βυζαντίου, είτε είχε κάνει έρωτα είτε όχι;
Ο Thomas Arentzen είναι ερευνητής στο Τμήμα Γλωσσολογίας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Ουψάλα. Είναι λέκτορας και διδάσκει Εκκλησιαστική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Λουντ (Lund), Σουηδία.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου