ΠΩΣ ΔΙΔΑΣΚΩ ΑΘΕΙΣΜΟ ΣΤΟΥΣ ΙΕΡΟΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ

Μερικές φορές οι φίλοι και οι συγγενείς που κάνουν τυχαίες ερωτήσεις για τη δουλειά μου δεν είναι διακριτικοί. Ξέρουν ότι διδάσκω σε εκκλησιαστική σχολή και γι’ αυτό ρωτάνε για τα μαθήματα. «Κυρίως εκκλησιαστική ιστορία αυτό το εξάμηνο. Σύγχρονη φιλοσοφία και ένα μάθημα για τον αθεϊσμό» τους λέω. «Αθεϊσμό;» ξαφνιάζονται πολλοί. Άλλοι με πιο εκλεπτυσμένοι νεύουν επιδοκιμαστικά «Α! Υποθέτω ότι είναι χρήσιμο να εκπαιδεύεις τον ιεροσπουδαστή για να νικήσει τον εχθρό!» συμπεραίνουν.

Τα μαθήματα μου πάνω στον αθεϊσμό δεν έχουν αυτόν τον σκοπό. Βασικά, στην πρώτη μου διάλεξη περιγράφω ποιοι ακριβώς δεν είναι οι στόχοι του μαθήματος. Το μάθημα δεν έχει σκοπό να διδάξει στους φοιτητές μια επιθετική διαλεκτική εναντίον των άθεων του διαδικτύου, μήτε τιμά τον επιστημονισμό του Ρίτσαρντ Ντόκινς ή του Νιλ ντεΓκρας Ταϊσόν, που διεκδικούν την τιάρα του αθεϊσμού. Ούτε διδάσκει αυτή τη μορφή γενεαλογικής στρεψοδικίας που χρησιμοποιούν συχνά οι χριστιανοί για να μειώσουν κάθε θέση με την οποία διαφωνούν και να την κατατάξουν στον αθεϊσμό σε τρία απλά βήματα. Το μάθημα δεν καλύπτει τους μαθητές που ενδιαφέρονται για την απολογητική, γι’ αυτό ίσως και ορισμένοι το εγκαταλείπουν.

Εκείνοι που παραμένουν, ξεκινούν συζητώντας για το ρητό του Αγίου Σιλουανού του Αθωνίτη: «Κράτα τον νου σου στον Άδη και μην απελπίζεσαι». Όπως με όλα τα αποφθέγματα, έτσι και αυτό είναι δύσκολο να κατανοηθεί. Ίσως το ρητό αυτό απαιτεί την πνευματική πρακτική του να οραματίζεσαι τη δική σου καταδίκη. Ίσως επικαλείται την κραυγή της εγκατάλειψης στο Γολγοθά, όταν ο Χριστός θρηνεί με τη φωνή του Αδάμ ή πιθανότατα υπενθυμίζει την επιγραφή στην είσοδο της κόλασης από τη Θεία Κωμωδία του Δάντη «Εσείς που μπαίνετε, αφήστε κάθε ελπίδα». Οποιοδήποτε και αν είναι το νόημα του αποφθέγματος, οι σπουδαστές αντιλαμβάνονται την ιδιαίτερη δυσκολία που ενέχει το «και» στη μέση. Πως μπορούμε να εννοήσουμε το πρώτο και το δεύτερο μέρος του ρητού μαζί; Τι μπορεί να σημαίνει να κρατάς το νου σου στον Άδη και να μην απελπίζεσαι;

Τι θα γίνει, αν πω στους μαθητές μου, ότι η αποφυγή της απελπισίας, δεν σημαίνει το να μη κρατάς το νου σου στον Άδη, αλλά πως ουσιαστικά αυτό είναι το αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής. Τι θα γίνει αν στοιχηματίσω ότι το να κρατάμε το νου μας στον Άδη είναι ουσιαστικά ένα μέσο αποφυγής της απελπισίας;

Όταν στρεφόμαστε στην Αγία Γραφή, οι σπουδαστές παρατηρούν ξανά και ξανά πως διδάσκει τους αναγνώστες να ξεκαθαρίσουν τις λαθεμένες αντιλήψεις που έχουν για το Θεό. Συχνά αυτή η διδασκαλία φανερώνεται με τη μορφή της απαγόρευσης λατρείας θεών διαφορετικών από τον Θεό του Ισραήλ (Εξ. 20:2-4), όπως το χρυσό μοσχάρι, τα αγάλματα των προφητών του Βάαλ κ.ο.κ. Τόσα γνωρίζουν οι μαθητές από τις Δέκα Εντολές, κι όμως λίγοι από αυτούς αγωνίζονται ενάντια στη λατρεία του Βάαλ. Συχνά όμως η Αγία Γραφή θεωρεί ακόμη και τη λατρεία του Θεού του Ισραήλ ειδωλολατρική. Ο Αμώς αναφέρει ότι ο Θεός αηδιάζει με τους ύμνους του Ισραήλ και αποστρέφεται τη λατρεία του επειδή δεν συμπεριλαμβάνει τη φροντίδα για τους φτωχούς (Αμώς 5:21-24).  Πρόκειται για τη «σαρκική μας φύση» που κλίνει προς τα είδωλα, τα οποία οι Χριστιανοί οφείλουν να απονεκρώσουν (Κολ. 3:5, Γαλ. 5:19). Το δίδαγμα είναι απλό: ούτε ο Ισραήλ ούτε η Εκκλησία είναι άμεμπτοι αναφορικά με την ειδωλολατρία. Η ειδωλολατρία σημαίνει άλλοτε τη λατρεία ψεύτικων θεών και άλλες την λανθασμένη λατρεία του Θεού.  

Σ’ αυτό το σημείο ρωτάω τους μαθητές: Πώς μπορούμε εμείς ως Χριστιανοί να απομακρυνθούμε απ’ την ειδωλολατρία, όπως προτείνει η Αγία Γραφή; Πώς μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι δεν λατρεύουμε με λάθος τρόπο τον Θεό; Πώς μπορούμε να διακρίνουμε την εικόνα από το είδωλο;

Εδώ δεν χρειάζεται να ξεκινήσουμε εκ του μηδενός. Μεταξύ των δώρων της χάριτος που απέμειναν από την αυτοβύθιση του Χριστιανισμού υπάρχουν ορισμένοι στοχαστές –λαμπροί μέσα στο σκοτάδι τους– των οποίων ο αθεϊσμός τους καθιστά ειδικούς στην καταστροφή ειδώλων. Γιατί, ρωτώ, να μην αψηφήσουμε γενναία τα συντρίμμια δανειζόμενοι τις κριτικές τους;

Κατ’ αυτόν τον τρόπο ασχολούμαστε σε αυτό το εξάμηνο –αργά, σκόπιμα και προσεκτικά– με τους Φόιερμπαχ, Μαρξ, Νίτσε και Φρόυντ. Αυτό που μαθαίνουν οι σπουδαστές από αυτά τα κοφτερά μυαλά του «Σχολείου της Υποψίας» είναι ότι τα είδωλα που κομματιάζουν αυτοί οι στοχαστές είναι τα ίδια που συνθλίβουμε κι εμείς οι Χριστιανοί· ή που θα έπρεπε να συνθλίβουμε. Ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι αρκετά συχνά οι θεολόγοι αποκόβουν την Αποκάλυψη από τη μοναδική της ιδιομορφία; Ότι κάποιες φορές η Χριστιανική πρακτική προσδίδει πνευματική διάσταση στη φτώχεια και καθαγιάζει τις δυνάμεις που το Ευαγγέλιο αποτάσσεται; Ότι η αντιστροφή των αξιών στον Γολγοθά δεν ενδύει υποκριτικά την ισχύ με ένα ράσο; Οι σπουδαστές συχνά αντιλαμβάνονται ότι τα Ιουδαιοχριστιανικά κίνητρα διολισθαίνουν προς ένα ακόμη πιο άγριο αθεϊσμό, τον οποίο ειρωνικά ο Ντέιβιντ Μπέντλεϊ Χάρτ ονόμασε «Χριστιανικό αθεϊσμό». Τι είναι ο αθεϊσμός του Φόιερμπαχ άλλωστε εκτός από μια μονόπλευρή απολογία για το σκάνδαλο της ενσάρκωσης, και αυτός του Μαρξ μια, αναμφίβολα, διαφοροποιημένη προτίμηση για τους φτωχούς. Δεν είναι μήπως ο αθεϊσμός του Νίτσε μια έξαλλη επιβεβαίωση της ζωής και ο «αθεϊστικός ιουδαϊσμός» του Φρόυντ ένας απροσχεδίαστος προφητικός λόγος στο πνεύμα του Αμώς και του Ωσηέ; Σε κάθε περίπτωση οι μαθητές εντοπίζουν μαζί με τον Καρλ Μπαρτ ότι ορισμένες φορές «η κραυγή της εξέγερσης ενάντια σε έναν τέτοιο θεό είναι πιο κοντά στην αλήθεια απ’ ό,τι η σοφιστική που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να τον δικαιολογήσουν».

Το μάθημά μας, κλείνει με επιλογές από το έργο του Ντοστογιέφσκι· όχι μόνο επειδή είναι ένας τυπικό Ορθόδοξος συγγραφέας. Ουσιαστικά, κανείς άλλος δεν αποδίδει τόσο καλά το ηθικό στοίχημα του αθεϊσμού ενάντια στον Χριστιανικό λογισμό (σκεφτείτε την «Επανάσταση» στους Αδελφούς Καραμάζοφ). Κανένας δεν απεικόνισε τον κίνδυνο του αθεϊστικού δαιμονισμού (σκεφτείτε τον Κυρίλοφ στους Δαιμονισμένους) και κανείς δεν εξέθεσε με καλύτερο τρόπο την πνευματική νήψη ως απαραίτητο όρο για συμμετοχή στο Μεγάλο Σάββατο εντοπίζοντας ότι το σκοτάδι του αθεϊσμού μπορεί να διασκορπιστεί μόνο απ’ το φως του Χριστού (σκεφτείτε το κεφάλαιο «Στου Τύχωνα» στους Δαιμονισμένους). Προς το τέλος φανερώνω στους φοιτητές ότι αυτό που πραγματοποιήσαμε κατά τη διάρκεια του εξαμήνου πρόκειται για μια καλομελετημένη απομίμηση της αποκάλυψης του Τύχωνα στον Σταβρόγκιν: «Ο Θεός θα συγχωρήσει την απιστία σου, γιατί τιμάς το Άγιο Πνεύμα δίχως να το γνωρίζεις».

Διδάσκω τον αθεϊσμό στους ιεροσπουδαστές, όχι εξαιτίας κάποιας αυτάρεσκης ικανοποίησης για τη μύηση ευσεβών νεαρών ανδρών στις τάξεις των μη-πλανεμένων. Ούτε τον διδάσκω για να ασκήσω την διαλεκτική ικανότητά τους. Αντιθέτως, τους διδάσκω τον αθεϊσμό για να τους εκπαιδεύσω στη χρονοβόρα τέχνη της αλληγορίας· για να εντοπίζουν τον Χριστό όπου κι αν κρύβεται.

Δεν θα έδινα τη συμβουλή της αποτροπής της απελπισίας μέσω της συνεχούς υπενθύμισης του Άδη στους πνευματικά ανώριμους και διανοητικά επιπόλαιους. Εδώ μπορεί να υπάρχουν (πραγματικοί) δράκοντες. Αλλά εάν οι μαθητές σας, όπως οι δικοί μου, έχουν ήδη τραφεί με γάλα και τώρα έχουν τρέφονται με κρέας (1 Κορ. 3:2), ίσως –όπως αναφέρει και ο Merold Westphal στην έξοχη φράση του– να προσπαθήσετε να τους διδάξετε τον αθεϊσμό την επόμενη Σαρακοστή. Εξάλλου, δεν έχουμε τίποτα να χάσουμε εκτός από τα είδωλά μας.