Σημειωτέον πως αυτό το κείμενο γράφτηκε δύο μέρες πριν την αναφερθείσα ανακατάληψη της πρωτεύουσας της περιφέρειας Μεκέλε από τις ένοπλες δυνάμεις του Τιγκράι, που ώθησε την ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Αιθιοπίας να κηρύξει κατάπαυση του πυρός.
Στις 4 Νοεμβρίου 2020, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Αιθιοπίας ξεκίνησε μια στρατιωτική επιχείρηση στην περιοχή Τιγκράι στα βόρεια της χώρας. Στους οκτώ μήνες της συνεχιζόμενης σύρραξης, μεταξύ του Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου του Τιγκράι και των Ένοπλων δυνάμεων του Τιγκράι από τη μια πλευρά και του Ομοσπονδιακού στρατού της Αιθιοπίας, καθώς και των Ενόπλων Δυνάμεων της Ερυθραίας απ’ την άλλη, προέκυψαν αμέτρητες μαρτυρίες σχετικά με βομβαρδισμούς πυροβολικού σε κατοικημένες περιοχές και εναντίον αμάχων, με συστηματικούς βιασμούς γυναικών και κοριτσιών, με εκφοβισμό, παρενόχληση και φυλάκιση Τιγκέρων, με λεηλασίες και καταστροφή περιουσιών, νοσοκομείων, θρησκευτικών χώρων και θησαυρών, από τα ομοσπονδιακά στρατεύματα και τους συμμάχους τους. Οι ανθρωπιστικές οργανώσεις αναφέρουν συνεχώς ότι ένας τεχνητός, ανθρωπογενής λιμός εξελίσσεται στο Τιγκράι λόγω των περιορισμών στη γεωργία και τη συστηματική λεηλασία γεωργικού εξοπλισμού από τους στρατιώτες της αιθιοπικής ομοσπονδίας και της Ερυθραίας. Μια έκθεση του Ιουνίου από την ομάδα κρίσεων ACAPS («Η Κρίση στο Τιγκράι – Οι Επιπτώσεις της σύρραξης στον επισιτισμό, τη γεωργία και τη διαβίωση») ανέφερε ότι η περιοχή κατατάσσεται στη φάση τέσσερα της IPC (Ολοκληρωμένη ταξινόμηση φάσης ασφάλειας τροφίμων), πράγμα που σημαίνει ότι αντιμετωπίζει έκτακτο κίνδυνο, με πάνω από 350.000 ανθρώπους να βιώνουν συνθήκες καταστροφής (IPC Φάση 5). Επιπλέον, από την αρχή της σύρραξης εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι εγκατέλειψαν τις κοινότητές τους αναζητώντας καταφύγιο στην περιφερειακή πρωτεύουσα Μεκέλε ή σε καταυλισμούς στις γύρω περιοχές κοντά στα σύνορα με το Σουδάν, με αποτέλεσμα μερικά χωριά και πόλεις να αδειάσουν εντελώς. Τον Απρίλιο του 2021 ο διεθνής ανθρωπιστικός οργανισμός CARE ανέφερε ότι η σύρραξη έχει οδηγήσει στον εκτοπισμό «περισσότερων από 417.152 ανθρώπων, κυρίως γυναικών και παιδιών» («Η Σύρραξη στο Τιγκράι: Ταχεία Ανάλυση με βάση το φύλο»).
Η παρούσα κατάσταση με κάνει να αγωνιώ, επειδή στο παρελθόν είχα διεξαγάγει μια μακροπρόθεσμη ανθρωπολογική έρευνα στο Τιγκράι. Εργάζομαι εκεί απ’ το 2016 με σκοπό να κατανοήσω τις εμπειρίες ενδοοικογενειακής βίας των τοπικών κοινοτήτων, ενώ παράλληλα προσπαθώ να βοηθήσω στην αντιμετώπιση του προβλήματος λαμβάνοντας υπόψη το θρησκευτικό-πολιτισμικό πλαίσιο του κατά βάσιν Ορθόδοξου Täwahǝdo πληθυσμού του Τιγκράι. Τον Νοέμβριο του 2020, μετακόμισα στην Αιθιοπία έχοντας την πρόθεση να επιστρέψω στην πόλη Αξούμ του Τιγκράι για να καθοδηγήσω μια παρέμβαση με τη συνεργασία κληρικών, λαϊκών ενδιαφερόμενων και άλλων παρόχων από τα γύρω χωριά. Ο πόλεμος ξέσπασέ ακριβώς όταν ετοιμαζόμασταν να αρχίσουμε το έργο, με συνέπεια τη διακοπή κάθε επικοινωνίας με τους εταίρους μας στις πόλεις Μεκέλε και Αξούμ, ενώ κατέστη αδύνατο να μάθουμε τις συνθήκες στις οποίες βρίσκονταν οι συνάδελφοί μας και οι εκεί κοινότητες (η επικοινωνία έχει εν μέρει αποκατασταθεί από τότε).
Πολλά έχουν γραφτεί για τη σύρραξη αλλά εξαιτίας των εθνοτικών εντάσεων και αδικιών που την χαρακτηρίζουν, υφίστανται αντικρουόμενα αφηγήματα. Σκοπός μου σ’ αυτό το κείμενο δεν είναι να υποστηρίξω κάποιο από αυτά τα αφηγήματα, αλλά να μοιραστώ την προσωπική μου εμπειρία για τον πόλεμο και την ανθρωπιστική κρίση, όπως την έζησα απ’ το μέρος που ζω στην Αντίς Αμπέμπα και μέσω των πληροφοριών που συνέλεξα απ’ τους συναδέλφους μου. Κύριος σκοπός μου είναι να τονίσω την ανάγκη για μια επείγουσα και οριστική λύση.
Η Πολεμική Σύρραξη: Μια ματιά στα παλαιά και συνεχιζόμενα προβλήματα
Η σύρραξη που ξέσπασε στο Τιγκράι αντικατοπτρίζει την περίπλοκη ιστορική πορεία της Αιθιοπίας ειδικά τα τελευταία 30 χρόνια. Το ιστορικό πλαίσιο μπορεί να σκιαγραφηθεί εν συντομία, αλλά μας παρέχει πληροφορίες για την ευνοϊκή στάση πολλών ανθρώπων στην Αιθιοπία σχετικά με την επιθετική στρατιωτική επιχείρηση στο Τιγκράι και την συμμετοχή της Ερυθραίας στον πόλεμο.
Το 1974, ο τελευταίος μονάρχης της Αιθιοπίας ανετράπη και την εξουσία ανέλαβε το στρατιωτικό καθεστώς του Μενγκίστου Χαϊλέ Μαριάμ, γνωστό ως Derg. Αν και το καθεστώς αυτό προήλθε απ’ τους αγώνες των φοιτητών του πανεπιστημίου, οι οποίοι εμπνέονταν απ’ τον μαρξισμό και είχαν ως στόχο να αντιδράσουν ενάντια στις ανισότητες του αυτοκρατορικού συστήματος, σύντομα μετατράπηκε σε μια βίαιη χούντα. Έπειτα ακολούθησε εμφύλιος πόλεμος με στόχο την εκπλήρωση του παναιθιοπικού σκοπού και την εθνική αυτοδιάθεση. Ο αγώνας ξεκίνησε από τη Βόρεια Αιθιοπία και διεξάχθηκε απ’ τα Λαϊκά Απελευθερωτικά Μέτωπα του Τιγκράι και της Ερυθραίας (TPLF και EPLF). Τελικά τερματίστηκε το 1991 με την ανατροπή του Derg από τους μαχητές, οι οποίοι έως τότε είχαν ενωθεί με τους συντρόφους τους από άλλες περιοχές. Το αναδυόμενο Δημοκρατικό Λαϊκό Μέτωπο της Αιθιοπίας (EPRDF) σχημάτισε τη μεταβατική κυβέρνηση της Αιθιοπίας, ενώ η Ερυθραία επεδίωξε και πέτυχε την ανεξαρτησία της. Ως αποτέλεσμα της αποικιακής κληρονομιάς και των πολιτικών εντάσεων που προέκυψαν από τη χάραξη των συνόρων, το 1998 ξέσπασε πόλεμος μεταξύ Αιθιοπίας και Ερυθραίας πλησίον των συνόρων του Τιγκράι, ο οποίος είχε ως συνέπεια μακροχρόνιες εχθρικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών. Ο πόλεμος Ερυθραίας-Αιθιοπίας φαίνεται ότι έληξε αφότου ανέλαβε την εξουσία στην Αιθιοπία ο νέος πρωθυπουργός Άμπιι Αχμέντ και αποκατέστησε τις σχέσεις με τη γειτονική Ερυθραία, ενώ βραβεύθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης για τις προσπάθειές του.
Ενώ η άνοδος του Άμπιι Αχμέντ στην εξουσία οφείλεται στις ευρείες επικρίσεις που δέχθηκε η προηγούμενη κυβέρνηση και στα αιτήματα για πολιτική μεταρρύθμιση, καλλιεργήθηκε επίσης μια στοχευμένη κριτική και αποδοκιμαστική ρητορική ενάντια στο TPLF (Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο του Τιγκράι). Αυτού του είδους η ρητορική τόνιζε δυσανάλογα τις αδικίες και τις καταπιεστικές τακτικές του κόμματος, αλλά αποσιωπούσε τη συνεισφορά του στον εμφύλιο πόλεμο και στην οικονομική ανάπτυξη της Αιθιοπίας ήδη από την αυτοκρατορική περίοδο. Δυστυχώς, ο δημόσιος λόγος στην Αιθιοπία σύντομα ταύτισε το TPLF με το σύνολο του λαού των Τιγκέρων –ενός πληθυσμού κυρίως γεωργικού που βρίσκεται αντιμέτωπος με τη φτώχεια, ενώ ένα μεγάλο τμήμα του υποστηρίζεται απ’ το κρατικό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας. Αυτή η σύγχυση αντικατοπτρίζει εν μέρει την αντίληψη ενός τμήματος της πλειοψηφίας των Αιθιόπων πως οι Τιγκέροι έχουν ιστορικά ταυτιστεί και υποστηρίζουν τις τακτικές του κόμματός τους. Το γεγονός ότι πολλοί Τιγκέροι απογοητεύθηκαν από το TPLF πριν απ’ τον πόλεμο και εξέφρασαν πιο ανεξάρτητες πολιτικές θέσεις αγνοήθηκε πλήρως και δεν αξιοποιήθηκε ορθά από τις μεταρρυθμιστικές στρατηγικές του Άμπιι Αχμέντ.
Τον Νοέμβριο του 2020 και καθώς ο πόλεμος στο Τιγκράι εξελισσόταν, είχα την ευκαιρία να μιλήσω με δεκάδες Αιθίοπες για τη θέση τους όσον αφορά τον πόλεμο και έμεινα έκπληκτη διαπιστώνοντας ότι οι περισσότεροι συνομιλητές μου τον δικαιολογούσαν ή τον υποστήριζαν, ενώ πολλοί δήλωναν χαρακτηριστικά ότι οι αθώοι πολίτες που σκοτώνονταν στη διαδικασία «διάλυσης» του TPLF ήταν «αναγκαίο κακό». Ακόμη πιο ανησυχητικές ήταν οι απαντήσεις ορισμένων κληρικών της επικρατούσας Αιθιοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Täwahǝdo, της οποίας οι ιερείς ευλογούσαν τον Αιθιοπικό στρατό σε εκδήλωση που μεταδόθηκε τηλεοπτικά κατά τις πρώτες μέρες του πολέμου. Αναμφίβολα η εθνικότητα έχει καταστεί διαχωριστικός παράγοντας στην Εκκλησία τους τελευταίους μήνες. Η αποσιώπηση των εκκλήσεων του Τιγκέρου Πατριάρχη της Εκκλησίας Αμπούνα Ματίας σχετικά με τη γενοκτονική βία στο Τιγκράι αποδεικνύει ότι η Εκκλησία χειραγωγείται από τα συμφέροντα της εθνικής κυριαρχίας, περιορίζοντας την κανονική εξουσία του Πατριάρχη.
Εκτεταμένη βία εναντίον αμάχων: ο βιασμός ως πολεμικό όπλο, βομβαρδισμός κατοικημένων περιοχών, εκτελέσεις ανδρών και αγοριών, τεχνητός λιμός.
Στην παρούσα σύρραξη έχουν αναφερθεί περιστατικά εκτεταμένης βίας εναντίων αμάχων, στα οποία συμπεριλαμβάνονται συστηματικοί βομβαρδισμοί κατοικημένων περιοχών, σκόπιμη και επαναλαμβανόμενη χρήση σεξουαλικής βίας εναντίων γυναικών και κοριτσιών, εκτελέσεις ανδρών και αγοριών, έμμεση βία λόγω των τραυματισμών ή τον θάνατο παιδιών από νάρκες, βόμβες, αδέσποτες σφαίρες, καθώς και ψυχικά τραύματα που αποτελούν συνέπεια της βίας και της απώλειας συγγενικών προσώπων.
Μια συνοπτική έκθεση του Ευρωπαϊκού Εξωτερικού Προγράμματος για το Κέρας της Αφρικής, η οποία δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο, αναφέρει δεκάδες χιλιάδες γυναίκες ως μια συντηρητική εκτίμηση της έκτασης των βιασμών από στελέχη του ομοσπονδιακού στρατού. Οι αναφορές και οι δημοσιεύσεις ανθρωπιστικών οργανώσεων έχουν σαφώς τεκμηριώσει την αύξηση του αριθμού των γυναικών και των κοριτσιών που αναζητούν ιατρική βοήθεια μετά από βιασμό ή μεθόδους αντισύλληψης για προστασία από την πιθανότητα βιασμού.
Οι διαθέσιμες αναφορές υποστηρίζουν τις μαρτυρίες για τη χρήση του βιασμού ως πολεμικού όπλου, ενώ θεωρείται ότι οι στρατιώτες της Ερυθραίας έχουν πραγματοποιήσει τις πιο βίαιες επιθέσεις. Τον Μάρτιο ο οργανισμός Insecurity Insight ανέφερε μαρτυρίες θυμάτων που ενισχύουν τη πεποίθηση ότι ο βιασμός χρησιμοποιείται ως στρατηγική εθνοκάθαρσης:
Ορισμένες γυναίκες έχουν περιγράψει ότι τη στιγμή που βιάζονταν, οι βιαστές έλεγαν ότι «καθαρίζουν το αίμα» των γυναικών και ότι αυτές έπρεπε να εγκαταλείψουν την Τιγκέρικη ταυτότητά τους. Μια άλλη γυναίκα μαρτυρεί ότι στρατιώτες της Ερυθραίας, ενώ τη βίαζαν, ισχυρίζονταν ότι είχαν διαταχθεί να «κυνηγήσουν τις γυναίκες», ενώ κάποια άλλη θυμάται στρατιώτες της Ερυθραίας να λένε ότι οι πράξεις τους ήταν εκδίκηση εναντίον του Τιγκράι.
INSECURITY INSIGHT, «ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΙΓΚΡΑΙ ΤΗΣ ΑΙΘΙΟΠΙΑΣ», 30 ΜΑΡΤΙΟΥ, 2021.
Είναι σημαντικό να αναγνωριστεί ότι το Τιγκράι είναι μια ιδιαίτερα θρησκευόμενη κοινωνία που εκτιμά την σωματική παρθενία –ιδιαίτερα των γυναικών και των κοριτσιών πριν το γάμο– γι’ αυτό το λόγο η συστηματική και εξευτελιστική σεξουαλική βία που χρησιμοποιείται φαίνεται να διεξάγεται σκόπιμα ούτως ώστε να βλάψει μόνιμα (σωματικά και κοινωνικά) τα θύματα, διασύροντας παράλληλα τις κοινωνικοθρησκευτικές αξίες του λαού. Αυτό αποδεικνύεται επίσης από τις εικαζόμενες αναφορές στρατιωτών που βιάζουν μοναχές στην πόλη Wukrο και στρατιωτών που επιδιώκουν τον βιασμό παρθένων.
Δείτε το βίντεο του Καναλιού 4, το οποίο περιλαμβάνει συνεντεύξεις των θυμάτων:
Μια έκθεση της Αιθιοπικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η οποία δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο ανέφερε παιδιά που είχαν μείνει ανάπηρα εξαιτίας ναρκών, βομβών ή από αδέσποτες σφαίρες. Η έκθεση αναφερόταν στην εκτεταμένη λεηλασία νοσοκομείων, ιατρικών προμηθειών και ασθενοφόρων από μαχητές, με αποτέλεσμα το θάνατο ασθενών που έχρηζαν επείγουσας ιατρικής φροντίδας, καθώς και την αδυναμία παροχής βοήθειας στα θύματα βιασμού. Επιπλέον αναφερόταν ότι πολλοί εκτοπισθέντες πληθυσμοί στο εσωτερικό της χώρας έγιναν θύματα βίας, συμπεριλαμβανομένης της απώλειας συγγενών και οικογενειών. Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι ψυχικά τραύματα και θλίψη που δεν αντιμετωπίζονται λόγω της περιορισμένης πρόσβασης στους εργαζόμενους παροχής βοήθειας και στις υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που προέρχονται από τις ανθρωπιστικές οργανώσεις.
Τι μπορούμε να κάνουμε για την αντιμετώπιση της σύρραξης από τη θέση που βρισκόμαστε;
Πέρα από την ανάγκη για άμεση κατάπαυση του πυρός στο Τιγκράι, ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα αποτελεί η αντιμετώπιση της εχθρότητας και της ρητορικής μίσους που επικρατεί στον πολιτικό λόγο και στα μέσα ενημέρωσης μέσω εκκλήσεων για ειρήνη και συμφιλίωση καθώς και συμπαράσταση προς τα θύματα και τους επιζώντες του πολέμου.
Μέλη της αιθιοπικής διασποράς που έχουν εγκαταλείψει την Αιθιοπία και διαμαρτύρονται για τη στάση του TPLF ήταν στην πρώτη γραμμή όσων υποστήριζαν τον πόλεμο, αδυνατώντας να αντιληφθούν τον αδικαιολόγητο ρόλο τους αναφορικά με την χάραξη της αιθιοπικής πολιτικής, παρόλο που δεν βίωναν την ίδια πραγματικότητα με τους ντόπιους. Από την άλλη πλευρά, πολλοί ντόπιοι Αιθίοπες συνεχίζουν να καθοδηγούνται από ανταγωνισμούς βασισμένους στην εθνικότητα, οι οποίοι τους εμποδίζουν να αναγνωρίσουν τα βάσανα του λαού των Τιγκέρων και να δείξουν κατανόηση. Ενώ πολλοί Ερυθραίοι έχουν αντιταχθεί διεθνώς στο εμφανές αυταρχικό καθεστώς του ηγέτη της Ερυθραίας Ισαία Αφεγουέρκι, ωστόσο, δεν καταδίκασαν ανοιχτά την συμμετοχή της Ερυθραίας στον πόλεμο με το Τιγκράι, υποδηλώνοντας ότι οι εθνοθρησκευτικές διαφορές εξακολουθούν να επηρεάζουν ορισμένους απ’ αυτούς. Παρόλα αυτά, η σύρραξη οδήγησε πολλούς Ερυθραίους και Τιγκέρους να ενώσουν τις φωνές τους και να καταδικάσουν τη συμμετοχή της Ερυθραίας στη σύγκρουση, καθώς και την επανάληψη ενός πολέμου, κάνοντας εκκλήσεις για την αποχώρηση του στρατού της Ερυθραίας από το Τιγκράι. Τέτοιες φωνές μπορούν να χαράξουν το δρόμο προς τη συμφιλίωση και την αποκατάσταση της ειρήνης στην περιοχή. Σημαντικό είναι επίσης να αντιμετωπιστεί η στρεβλή χρήση του θρησκευτικού λόγου που επιδιώκει να δικαιολογήσει «πατριωτικούς» πολιτικούς στόχους στα ΜΜΕ. Οποιαδήποτε θέση κι αν έχει κάποιος όσον αφορά τη τρέχουσα σύρραξη και ανεξάρτητα απ’ τις περιορισμένες δυνατότητες για να αλλάξει την κατάσταση, το σημαντικό είναι η προσπάθεια «εξανθρωπισμού» του πολιτικού λόγου εστιάζοντας στα θύματα και τους επιζώντες, καθώς και τονίζοντας το καθήκον προστασίας της ανθρώπινης ζωής· ανεξάρτητα από τον τόπο, την εθνικότητα και τη θρησκεία. Αν οι Αιθίοπες και οι Ερυθραίοι εντός των χωρών τους, καθώς και στις κοινότητες της διασποράς δεν καταδικάσουν ανοιχτά και απερίφραστα τη βία ως πολιτική λύση καταγγέλλοντας τους ηγέτες που επιλέγουν τέτοια μέσα, τότε οι μακροχρόνιες συνέπειες ενός καταστρεπτικού πολέμου αναπόφευκτα θα γίνουν αισθητές απ’ όλους.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου