ΜΕΤΑΞΥ ΔΑΡΒΙΝΟΥ ΚΑΙ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ
Μαθήματα από έναν Ορθόδοξο Χριστιανό Επιστήμονα Μέρος 1

Christopher Howell

Όταν ήταν νέος και η Ρωσία βρισκόταν στη δίνη της επανάστασης ο Θεοδόσιος Ντομπζάνσκι (1900-1975) «ένοιωσε την επείγουσα ανάγκη να βρει ένα νόημα στη ζωή…εν μέσω της αιματηρής αναταραχής», αλλά ήταν καθηλωμένος ανάμεσα σε δύο πόλους που τον έλκυαν εξίσου: την επιστήμη και τη θρησκεία. Αγαπούσε τον Δαρβίνο και τον Ντοστογιέφσκι. Προς το τέλος της ζωής του έγραψε το εξής: «Η πνευματική διέγερση που προερχόταν από τα έργα του Δαρβίνου και άλλων εξελικτικών βιολόγων αντιπαρατίθετο με αυτήν που προέκυπτε από την ανάγνωση των έργων του Ντοστογιέφσκι» (Dobzhansky, The Biology of Ultimate Concern, 1967, 1) [Ντομπζάνσκι, Η Βιολογία της απόλυτης ανησυχίας, 1967, 1). Η αποκλιμάκωση αυτής της έντασης κατέστη μια από τις κινητήριες δυνάμεις της καριέρας του. Τις επόμενες δεκαετίες, αφού έφυγε για την Αμερική και έγινε «ανεπιθύμητο πρόσωπο» για την ΕΣΣΔ ο Ντομπζάνσκι αναδεικνύθηκε σε έναν από τους σπουδαιότερους βιολόγους του 20^ου αιώνα, με ένα έργο που χαρακτηριζόταν όχι μόνο από συγκρούσεις αλλά και από την αναζήτηση συνθέσεων. Υφίστανται τρεις που ξεχωρίζουν ως μαθήματα, τα οποία πρέπει να τα θυμόμαστε: η σύνθεση της φυσικής επιλογής και της γενετικής, της δημοκρατίας και της πολιτικής, καθώς και της θρησκείας με την επιστήμη. Στο παρόν κείμενο, θα ήθελα να ρίξω πρώτα μια ματιά στον τρόπο με τον οποίο η Ανατολική Ορθοδοξία επηρέασε την επιστημονική έρευνα του Ντομπζάνσκι, καθώς και τη συνεισφορά του στην ιστορία της εξελικτικής βιολογίας.

Το ασυνήθιστο όνομά του προήλθε από τις προσευχές της μητέρας του. Όπως αναφέρει η κόρη του Σοφία, «Οι γονείς του πατέρα μου ήταν άτεκνοι για αρκετό καιρό μετά τον γάμο και προσπάθησαν να επιλύσουν αυτήν την κατάσταση μέσω της προσευχής και των προσκυνηματικών ταξιδιών» (S.D. Coe, “Theodosius Dobzhansky: A Family Story,” Adams 1994, 13) [S.D. Coe, «Θεοδόσιος Ντομπζάνσκι: Η Ιστορία μιας Οικογένειας», Adams 1994, 13). Οι προσευχές έφεραν το ζευγάρι των Ουκρανών στον τάφο του Αγ. Θεοδόσιου επισκόπου Τσερνιγκώφ, ενώ σύντομα έγινε η σύλληψη του παιδιού, στο οποίο έδωσαν το όνομα του αγίου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο Ντομπζάνσκι εντάχθηκε στην Ορθόδοξη χριστιανική παράδοση από την ώρα που γεννήθηκε. Καταγόταν από μια οικογένεια ιερέων απ’ την πλευρά της μητέρας του (κάτι που το θεωρούσε πάντοτε σημαντικό) και η αγάπη του προς τον Ντοστογιέφσκι δεν οφειλόταν μόνο σε αισθητικούς λόγους αλλά και σε γενετικούς, επειδή o σπουδαίος μυθιστοριογράφος ήταν πρόγονός του απ’ την πλευρά της μητέρας του.

Στην Αμερική, όπου ζούσε από το 1927 η εκκεντρικότητα του τον έκανε αξέχαστο. Οι συνάδελφοί του θαύμαζαν την ευχέρεια που είχε με τις γλώσσες (έγραφε άπταιστα στα αγγλικά παρόλο που τα έμαθε ως ενήλικας) και διασκέδαζαν με την «ασυνήθιστή προφορά του…υψηλή και στακάτο» (E.B Ford, Biographical Memoirs, 60) [E.B Ford, Βιογραφικά Απομνημονεύματα, 60]. Ένας επιστήμονας που τον συνόδευσε σε ένα από τα τελευταία επιτόπια ταξίδια του τον περιέγραψε ως «παθιασμένο και ευπρόσβλητο» συγκρίνοντάς τον με τον λογοτεχνικό χαρακτήρα του Ναμπόκοφ Τιμοφέι Πνιν (μια ταιριαστή σύγκριση, καθώς ο Ναμπόκοφ παρακολουθούσε την επιστημονική έρευνα του Ντομπζάνσκι με ενδιαφέρον και οι δυο τους επικοινώνησαν το 1954). Ακριβώς όπως ο Πνιν, ο Ντομπζάνσκι εμπλεκόταν σε μια «σειρά τραγελαφικών διαπληκτισμών με συναδέλφους και κρατικούς αξιωματούχους με συνέπεια τη φυγή του από τη Νέα Υόρκη και την αναγκαστική μετακίνηση προς τη Δύση». Παρόλα αυτά ο Ντομπζάνσκι κατάφερε να εγκατασταθεί στην Καλιφόρνια και από εκεί ασχολούμενος με τα αγαπημένα του χόμπι, την ορειβασία στη Σιέρα Νεβάδα και την ιππασία στην Πασαντένα, κατόρθωσε να προσφέρει τα μεγαλύτερα επιστημονικά του επιτεύγματα.

Ο Ντομπζάνσκι αναγκάστηκε να μείνει στο κρεβάτι αφού έσπασε το γόνατό του σε ένα ατύχημα ιππασίας και όπως ο ίδιος διηγείται, εκμεταλλεύθηκε αυτή τη περίοδο για να παράγει το πιο σημαντικό του έργο: Γενετική και η Καταγωγή των Ειδών (1937). Η έρευνά αυτή ήταν καθοριστικής σημασίας και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη «σύγχρονη σύνθεση» της εξέλιξης, αλλά μετά το πέρας ογδόντα χρόνων η σημασία αυτού του έργου έχει ξεχαστεί, καθώς ο Δαρβινισμός ενώ φαινόταν μια θεωρία υπό εξαφάνιση κατάφερε τελικά να θριαμβεύσει λόγω και της συμβολής του Ντομπζάνσκι. Στις αρχές του 20^ου αιώνα η εξελικτική βιολογία βρισκόταν σε κρίση, καθώς η νέα επιστήμη της γενετικής φαινόταν ασυμβίβαστη με την εξέλιξη και τη φυσική επιλογή – την κύρια συμβολή του Δαρβίνου. Ο Δαρβίνος δεν γνώριζε με ποιον τρόπο μεταδιδόταν η κληρονομικότητα και πέθανε πριν την εκ νέου ανακάλυψη των πειραμάτων με φυτά μπιζελιού από τον Γκρέγκορ Μέντελ. Ο William Bateson, ο οποίος επινόησε τον όρο «γονίδιο» και δημοσίευσε τις ιδέες του Γκρέγκορ Μεντελ, εξέφρασε τις αμφιβολίες του αναφορικά με τη συμφωνία γενετικής και φυσικής επιλογής, ενώ ο διάσημος γενετιστής Thomas Hunt Morgan ήταν επίσης δύσπιστος όσον αφορά τη φυσική επιλογή, αν και οι αμφιβολίες του εξασθένησαν κατά τη περίοδο που ο Ντομπζάνσκι διεξήγαγε τη μεταδιδακτορική του εργασία στο εργαστήριο του Πανεπιστήμιου της Κολούμπια. Σύμφωνα με τη φράση του Julian Huxley εκείνη η περίοδος έμεινε γνωστή ως «η έκλειψη του Δαρβινισμού», , καθώς η θεωρία του Δαρβίνου ασκούσε όλο και λιγότερη επιρροή ενώ νέο-λαμαρκιανές θεωρίες όπως η ορθογένεση προτιμήθηκαν περισσότερο από πολλούς επιστήμονες.

Ο Δαρβίνος υποχώρησε αλλά δεν βγήκε από το παιχνίδι. Οι γενετιστές πληθυσμών J.B.S Haldane και Sewall Wright δημιούργησαν μια μαθηματική θεωρία της πληθυσμιακής γενετικής, ενώ το έργο του Ντομπζάνσκι Γενετική και η Καταγωγή των Ειδών (καθώς και οι εργασίες των Ernst Mayr και G. Ledyard Stebbins) βοήθησαν στην οικοδόμηση μιας σύγχρονης σύνθεσης: της πολυαναμενόμενης ένωσης της φυσικής επιλογής και της γενετικής. Όπως αναφέρει ο Julian Huxley στο έργο του Η Σύγχρονη Σύνθεση: «Ο θάνατος του Δαρβινισμού δεν διακηρύχθηκε μόνο εκ του άμβωνος, αλλά και από το βιολογικό εργαστήριο, ωστόσο, όπως και στην περίπτωση του Mark Twain, οι διακηρύξεις αυτές ήταν υπερβολικές, καθώς έως τώρα ο Δαρβινισμός παραμένει ζωντανός». (J. Huxley, The Modern Synthesis, 1942, 22)[J. Huxley, Η Σύγχρονη Σύνθεση, 1942, 22). Σε όλα αυτά ο Ντομπζάνσκι έπαιξε το ρόλο του μεγάλου συνθέτη, μεταφράζοντας τα δύσκολα μαθηματικά της γενετικής των πληθυσμών και καθιστώντας τα κατανοητά. Όπως αναφέρει ο Peter Bowler, ο Ντομπζάνσκι «άνοιξε το δρόμο προς μια πλήρη σύνθεση παρουσιάζοντας τα συμπεράσματα με μαθηματικό τρόπο σε μια μορφή που [άλλοι επιστήμονες] μπορούσαν να κατανοήσουν και να χρησιμοποιήσουν». (P.J. Bowler, Evolution, 2009, 336) [P.J. Bowler, Εξέλιξη, 2009, 336]. Ο Ντομπζάνσκι εναρμονίζοντας τη φυσική επιλογή με τη γενετική –ένα πράγματι κοσμοϊστορικό επίτευγμα– συνέβαλε ταυτόχρονα στην συγχώνευση των διαφορετικών επιστημονικών πρακτικών του φυσιοδίφη και του πειραματικού επιστήμονα. Σύμφωνα με τον Garland Allen, εκτός από τη γενετική, «ο γενικότερος συνδυασμός του εργαστηρίου και των πρακτικών των φυσιοδιφών…παραμένει μια από τις σημαντικότερες και διαρκέστερες πτυχές της κληρονομιάς του Ντομπζάνσκι» (G.E. Allen “Theodosius Dobzhansky, the Morgan Lab, and the Breakdown of the Naturalist/Experimentalist Dichotomy,” Adams, 1994, 87) [G.E. Allen, «Θεοδόσιος Ντομπζάνσκι, Εργαστήριο Μόργκαν και η Εξάλειψη της Διαίρεσης μεταξύ Φυσιοδίφη/Πειραματικού Επιστήμονα», Adams 1994, 87].

Το ιστορικό και βιογραφικό ερώτημα είναι το εξής: γιατί ο Ντομπζάνσκι πρωτοστάτησε σ’ αυτήν τη σύνθεση; Μέχρι πρόσφατα, όσοι έγραφαν για τον Ντομπζάνσκι και το έργο του τον απεικόνιζαν ως Αμερικανό, αλλά αν και έγινε Αμερικανός πολίτης, για να τον κατανοήσουμε –όπως υποστηρίζει ο Richard Burian– πρέπει να συνδυάσουμε τόσο τη ρωσική όσο και την αμερικανική πλευρά της σκέψης του. Εδώ δεν περιλαμβάνεται μόνο η ρωσική επιστημονική παράδοση (όπως οι επιρροές από τον Γιούρι Φιλιπτσένκο και τον Σεργκέι Τσερτβέρικοφ) αλλά και η φιλοσοφική καθώς και θρησκευτική παράδοση (R.M. Burian, “Dobzhansky on Evolutionary Dynamics: Some Questions about his Russian Background,” Adams 1994, 138) [R.M Burian, «Ο Ντομπζάνσκι και η Δυναμική της Εξέλιξης: Ορισμένα Ερωτήματα για το Ρωσικό του Υπόβαθρο», Adams 1994, 138]. Ο Ντοστογιέφσκι και ο Τολστόι είναι σημαντικές επιρροές, αλλά αυτός που διαδραμάτισε πρωταρχικό ρόλο στη σκέψη του Ντομπζάνσκι ήταν ο Βλαντίμιρ Σολοβιόφ. Ο Σολοβιόφ συνέβαλλε στη διάδοση της θεωρίας του Δαρβίνου στη Ρωσία (όπου η μη-Δαρβινική εξελικτική θεωρία ήταν λιγότερο δημοφιλής απ’ ό,τι στην Αμερική), και ενέπνευσε στον Ντομπζάνσκι τον θαυμασμό για τη σημασία της προόδου και της ανάπτυξης στην εξελικτική ιστορία· πεποίθηση, η οποία τον βοήθησε αργότερα να διευθετήσει την περίπλοκη σχέση μεταξύ φυσικής επιλογής και γενετικής, οδηγώντας τον τελικά να δει την εξέλιξη διά της φυσικής επιλογή ως κατευθυντήρια και όχι «κατευθυνόμενη» (σε αντίθεση με την ορθογένεση, η οποία θεωρούσε την εξέλιξη ντετερμινιστικά) (J.M. Van der Meer, “Theodosius Dobzhansky,” Eminent Lives in Twentieth-Century Science and Religion, 2009, 112), [J.M. Van der Meer, «Θεοδόσιος Ντομπζάνσκι», Εξέχοντες Βίοι στην Επιστήμη και τη Θρησκεία του 20^ου Αιώνα,2009, 112).

Ο φιλόσοφος Michael Ruse υποστηρίζει ότι οι θρησκευτικές απόψεις του Ντομπζάνσκι –που προέρχονταν από τον Σολοβιόφ και άλλους– ενέπνευσαν εν τέλει την επιστημονική του έρευνα λόγω της πίστης του στην εξελικτική πρόοδο και της απέχθειάς του προς τον ντετερμινισμό (M. Ruse, “Dobzhansky and the Problem of Progress,” Adams 1994, 239-240) [M. Ruse, «Ντομπζάνσκι και το Πρόβλημα της Προόδου», Adams 1994, 239-240]. Τον Ντομπζάνσκι τον απασχολούσε το πρόβλημα του κακού και πίστευε ότι η Δαρβινική εξέλιξη επέτρεπε την ελεύθερη βούληση, η οποία απάλλασσε τον Δημιουργό από την ευθύνη του αφανισμού. Μάλιστα ο Ντομπζάνσκι αναφέρει τα εξής: «η προκαθορισμένη [εξέλιξη] συγκρούεται απευθείας με το αναπόφευκτο γεγονός της ύπαρξης του κακού…η εξέλιξη του σύμπαντος πρέπει να εκληφθεί κατά κάποιον τρόπο ως ένας αγώνας για την σταδιακή ανάδυση της ελευθερίας». Η θεωρία του Δαρβίνου σήμαινε ότι η «ιστορία του ζωντανού κόσμου δεν έχει πάει χαμένη» (Dobzhansky, Ultimate Concern, 25, 120) [Ντομπζάνσκι, Η Βιολογία της Απόλυτης Ανησυχίας, 25, 120). Όπως επισημαίνει ο Bowler, το πάθος του Ντομπζάνσκι για την υπεράσπιση μιας ανεπτυγμένης ανθρωπολογίας και της ελεύθερης βούλησης προέρχεται πιθανότατα από τις Ορθόδοξες ρίζες του (Bowler 345).

Ωστόσο πρόκειται για κάτι παραπάνω από ρίζες· οι θρησκευτικές απόψεις του Ντομπζάνσκι ήταν εκκεντρικές αλλά και πραγματικές. Όπως αναφέρει ο Jitse M. Van Der Meer, προσπαθούσε να προσεύχεται κάθε πρωί και χρησιμοποιούσε τον Ντοστογιέφσκι για να φέρει τους συναδέλφους του κοντά στον Θεό (Van der Meer 111). Ο Κώστας Κρίμπας θυμάται ότι ο Ντομπζάνσκι επέμενε να κάνει ένα προσκυνηματικό ταξίδι στο Άγιο Όρος για να μεταλάβει αλλά απέφυγε να αναφέρει το λόγο· είπε ότι του θυμίζει την παιδική του ηλικία, αλλά ο Κρίμπας υποπτεύθηκε πως αυτή δεν ήταν η πραγματική αιτία (C.B. Krimbas “The Evolutionary Worldview of Theodosius Dobzhansky,” Adams 1994, 188) [C.B. Krimbas, «Η Εξελικτική Κοσμοθεωρία του Θεοδόσιου Ντομπζάνσκι», Adams 1994, 188). Στο πλαίσιο αυτό κατανοούμε ένα σημαντικό γεγονός: ένας από τους ιδρυτές της σύγχρονης εξελικτικής βιολογίας θεωρούσε τον εαυτό του Ορθόδοξο Χριστιανό. Επιπλέον οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις δεν τον οδήγησαν να περιοριστεί στην επιστήμη του, αλλά του έδωσαν το έναυσμα για νέες απόπειρες και συνθέσεις– προσπάθειες με στόχο την υπεράσπιση της δημοκρατίας και την αναζήτηση κοινών σημείων μεταξύ θρησκείας και επιστήμης.

Ο Christopher Howell είναι διδάκτορας Θρησκευτικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Duke.