Από τον Habtom Yohannes
Ο συνεχιζόμενος πόλεμος στο Τιγκράι, το λίκνο του ορθόδοξου Χριστιανισμού Tewahdo στην Αιθιοπία, μπορεί αυτή τη φορά να οδηγήσει σε έναν νέο διαχωρισμό μεταξύ μιας Αιθιοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Tewahdo με έδρα την Αμχάρα και μιας Ορθόδοξης Εκκλησίας Tewahdo με έδρα το Τιγκράι, αποδυναμώνοντας περαιτέρω τη δεύτερη μεγαλύτερη Ορθόδοξη Εκκλησία μετά τη Ρωσία, τη μεγαλύτερη εκκλησία της οικογένειας των Προχαλκηδόνιων Εκκλησιών. Η πρώτη διαίρεση στην Αιθιοπική Ορθόδοξη Εκκλησία Tewahdo έλαβε χώρα το 1994, όταν ο πάπας Σενούντα Γ΄ παραχώρησε καθεστώς αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία Tewahdo της Ερυθραίας μετά την ανεξαρτησία της από την Αιθιοπία στις 24 Μαΐου 1993 (Stéphan, Bonacci & Persoon, 2014). Εάν το Τιγκράι επιλέξει την απόσχιση από την Αιθιοπία ιδρύοντας δικό του ανεξάρτητο κράτος όπως η Ερυθραία, τότε η Αλεξάνδρεια δεν έχει άλλη επιλογή παρά να παραχωρήσει καθεστώς αυτοκεφάλου και στην Ορθόδοξη Εκκλησία Tewahdo του Τιγκράι. Οι δύο παραπάνω επιλογές, αυτοκεφαλία ή συνέχιση της υπάρχουσας κατάστασης με το Τιγκράι να αποτελεί τμήμα της Αιθιοπικής εκκλησίας, συνεπάγονται τεράστιες προκλήσεις.
Κατά ειρωνικό τρόπο, η τρέχουσα αιθιοπική κρίση άρχισε να αναδύεται στην επιφάνεια τον Απρίλιο του 2018, όταν ο Άμπιι Αχμέτ Άλι εκλέχθηκε πρωθυπουργός [1] της δεύτερης πολυπληθέστερης αφρικανικής χώρας μετά τη Νιγηρία. Αμέσως μετά την άνοδο του στην εξουσία απελευθέρωσε όλους τους πολιτικούς κρατούμενους και παραχώρησε αμνηστία σε όλους τους δυσαρεστημένους εξόριστους ούτως ώστε να επιστρέψουν στην Αιθιοπία, συμπεριλαμβανομένων των αντιπολιτευτικών ομάδων και των μέσων μαζικής ενημέρωσής τους που είχαν εγκατασταθεί στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, Ορισμένες από αυτές τις αντιπολιτευόμενες ομάδες είχαν τα στρατεύματά τους στη γειτονική Ερυθραία. Μετά την υπογραφή της ειρηνευτικής συμφωνίας από τον Άμπιι Αχμέτ και τον πρόεδρο της Ερυθραίας Ισάιας Αφεγουέρκι στην Ασμάρα, την πρωτεύουσα της Ερυθραίας στις 9 Ιουλίου 2018, οκτώ ομάδες ανταρτών επέστρεψαν στην Αιθιοπία. Επιπλέον, ο Αχμέτ ταξίδεψε μέχρι τις ΗΠΑ για να πείσει τον Πατριάρχη Αμπούνα Μερκόριος (από την Αμχάρα) και την σύνοδο του να επαναπατριστούν μετά από 27 χρόνια στην εξορία και να επιτευχθεί συμφιλίωση με την Αιθιοπική Σύνοδο υπό τον Πατριάρχη Αμπούνα Ματθίας. Τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσμα την απονομή του Νόμπελ Ειρήνης στον Άμπιι Αχμέτ το 2019. Ωστόσο, το Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο του Τιγκράι, το οποίο κυριαρχούσε στην Αιθιοπία τα τελευταία 27 χρόνια, αισθάνθηκε αποξενωμένο λόγω της ταχείας αλλαγής τού πολιτικού σκηνικού.
Η πλειοψηφία των περίπου εβδομήντα εκατομμυρίων Tewahdos [2] ανήκει στην εθνοτική ομάδα Αμχάρα (τριάντα εκατομμύρια περίπου) και των Τιγκέρων (εννέα εκατομμύρια). Περίπου τρία εκατομμύρια από τα έξι των Ερυθραίων είναι επίσης πιστοί της Ορθόδοξης Εκκλησίας Tewahdo. Παρά τις πολιτικές και εθνοτικές διαφορές, κληρικοί Αμχάρα και Τιγκέροι ζούσαν και διακονούσαν μαζί σε μοναστήρια και εκκλησίες στην Ερυθραία, στο Τιγκράι και άλλα τμήματα της Αιθιοπίας, καθώς και στην Ιερουσαλήμ. Όλοι τους γνωρίζουν την λειτουργική γλώσσα Γκέεζ αν και δε μιλούν την γλώσσα των άλλων κοινοτήτων. Οι πιστοί και οι κληρικοί των τριών εθνοτικών ομάδων της διασποράς στην Ευρώπη και στην Αμερική τηρούν την ίδια ενότητα: τους βασικούς πυλώνες του Ορθόδοξου Χριστιανισμού Tewahdo. Εκτός από τη θρησκεία και οι τρεις εθνοτικές ομάδες συνδέονται ιστορικά, πολιτισμικά και γλωσσικά [3]. Ωστόσο, σε περιόδους πολιτικής κρίσης και πολέμων παρατηρούμε αυτό που είδαμε και το περασμένο έτος, η εθνοτική συνείδηση διαρρηγνύει τη θρησκευτική ενότητα Tewahdo.
Όταν το Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο του Τιγκράι ανέλαβε την εξουσία το 1991, τερματίζοντας μια σειρά διαδοχικών κυβερνήσεων που ελέγχονταν από την εθνοτική ομάδα των Αμχάρα ήδη από το 1865, αντικατέστησε τον κανονικό Πατριάρχη Αμπούνα Μερκόριο (Αμχάρα) με τον αείμνηστο απόφοιτο του Θεολογικού Σεμιναρίου του Πρίνστον Αμπούνα Παύλο (Τιγκράι), τον οποίο διαδέχθηκε ο Αμπούνα Ματθίας το 2013 (με καταγωγή επίσης από το Τιγκράι). Ο Αμπούνα Μερκόριος κατέφυγε στις ΗΠΑ και εκεί ίδρυσε την Αιθιοπική Ορθόδοξη Εκκλησία Tewahdo εν εξορία. Ο πρωθυπουργός Άμπιι Αχμέτ κατόρθωσε να αποκαταστήσει τις σχέσεις μεταξύ των δύο προκαθημένων τον Αύγουστο του 2018 και από τότε η Αιθιοπική Ορθόδοξη Εκκλησία καθοδηγείται από δύο πατριάρχες. Όταν οι εντάσεις μεταξύ του Άμπιι Αχμέτ και του πρώην κυρίαρχου πολιτικού του εταίρου (Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο του Τιγκράι) έφτασαν σε σημείο ανάφλεξης, ο Αμπούνα Ματθίας πήγε στην πρωτεύουσα του Τιγκράι Μεκέλε συνοδευόμενος από 52 εκπροσώπους διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων για να μεσολαβήσει στην αποκλιμάκωση της έντασης. Μετά την αποτυχία αυτής απόπειρας, η Αιθιοπική κυβέρνηση κατηγόρησε τις δυνάμεις του Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου ότι προέβησαν σε προληπτική επίθεση εναντίον των αιθιοπικών δυνάμεων που βρίσκονταν στο Τιγκράι. Ο ομοσπονδιακός στρατός της Αιθιοπίας υποστηριζόμενος από τις ειδικές δυνάμεις της Αμχάρα από την Αμάρχα (μία εκ των 10 ομόσπονδων πολιτειών της Αιθιοπίας που έχουν συγκροτηθεί υπό εθνοτική βάση και γειτονεύει με το Τιγκράι), τις δυνάμεις της Ερυθραίας, καθώς και μη επανδρωμένα αεροσκάφη από τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα εξαπέλυσαν έναν καταστροφικό πόλεμο ενάντια στο Τιγκράι. Αρχικά, ο Αμπούνα Ματθίας υποστήριξε τις στρατιωτικές επεμβάσεις, οι οποίες έλαβαν την ονομασία «Επιχείρηση νόμος και τάξη».
Παρόλα αυτά, τον Μάιο του ίδιου έτους ο Αμπούνα Ματθίας διέρρευσε ένα βιντεοσκοπημένο μήνυμα από την Αιθιοπία, στο οποίο καταδίκαζε απερίφραστα τον πόλεμο ενάντια στο Τιγκράι ως γενοκτονία, κάνοντας παράλληλα έκκληση στη διεθνή κοινότητα να παρέμβει άμεσα και να σώσει το Τιγκράι. Πολλά μοναστήρια και εκκλησίες έχουν υποστεί ζημιές στο Τιγκράι, ενώ αγνοούνται αρκετοί θρησκευτικοί ηγέτες της περιοχής, οι οποίοι είτε έχουν σκοτωθεί είτε διέφυγαν. Στο ίδιο μήνυμα ο Πατριάρχης επισημαίνει ότι προσπάθησε επανειλημμένα να εκφράσει την αντίρρηση του στις «πρωτοφανείς βαρβαρότητες» που λαμβάνουν χώρα στο Τιγκράι αλλά λογοκρίθηκε και αποσιωπήθηκε. Μετά την εκτεταμένη διάδοση του μηνύματος, η Ορθόδοξη Σύνοδος της Αιθιοπίας δήλωσε ότι το βίντεο του Αμπούνα Ματθίας δεν αντιπροσωπεύει την εκκλησία, ωστόσo το μήνυμα προκάλεσε ισχυρό αντίκτυπο τόσο στην Αιθιοπία όσο και στη διασπορά. Οι υποστηρικτές του πολέμου κατηγόρησαν τον Αμπούνα Ματθίας ότι είναι πράκτορας του Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου του Τιγκράι, ενώ ο λαός του Τιγκράι καλωσόρισε το βίντεο, ως κάτι που κατέφθασε «κάλλιο αργά παρά ποτέ». Στη Φιλαδέλφεια, ένας ναός της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Tewahdo, άλλαξε την ονομασία του σε Ορθόδοξη Εκκλησία Tewahdo του Τιγκράι, ενώ στην Ευρώπη Τιγκέροι κληρικοί οργανώνονται για να ιδρύσουν μια χωριστή Εκκλησία Τιγκράι.
Η ανακήρυξη μιας αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησία Tewahdo του Τιγκράι θα σημάνει από πολλές απόψεις τον θάνατο της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Tewahdo. Ο επίσημος τίτλος του Πατριάρχη της Αιθιοπίας είναι «Πατριάρχης και Καθολικός της Αιθιοπίας, Αρχιεπίσκοπος της Αξώμης και Ιτσέγκ της έδρας του Αγίου Τακλεχαϊμάνωτ». Αξώμη είναι το όνομα της αρχαίας αυτοκρατορίας στην οποία διαδόθηκε ο Χριστιανισμός τον 4ο αιώνα. Οι Αιθίοπες και Ερυθραίοι Tewahdos πιστεύουν ότι η Κιβωτός της Διαθήκης με τις πέτρινες πλάκες των Δέκα Εντολών φυλάσσονται στον Ναό της Παναγίας της Σιών στην Αξώμη (Hancock, 1993), όπου χρίζονταν οι Αιθίοπες βασιλείς από τον 4ο αιώνα έως τη βασιλεία του τελευταίου αυτοκράτορα Χαϊλέ Σελασιέ Α΄ που τερματίστηκε το 1974. Η Αιθιοπία έγινε επίσημα κοσμικό κράτος, αλλά η επιρροή της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Tewahdo στην κοινωνία παραμένει ισχυρή. Ένας ναός Tewahdo στην Αιθιοπία, στην Ερυθραία ή στη διασπορά θεωρείται επίσημα ναός αφού λάβει ένα αντίγραφο της Κιβωτού της Διαθήκης με το όνομα ενός προστάτη αγίου, ο οποίος στη γλώσσα Γκέεζ ονομάζεται Ταμπότ (Amsalu, 2015). Το Τιγκράι αποτελεί επίσης το μέρος απ’ το οποίο εννέα Σύριοι Άγιοι διέδωσαν το μοναχισμό στην υπόλοιπη Αιθιοπία και την Ερυθραία.
Έχει η Εκκλησία Tewahdo την πνευματική και θεσμική δύναμη που απαιτείται για να υπερβεί τους εθνοπολιτικούς διχασμούς στην Αιθιοπία, στο Τιγκράι και στην Ερυθραία και να ανακάμψει ως μια συλλογικότητα πιστών που δεν υπερβαίνει τις τρέχουσες πολιτικές αναταράξεις της περιοχής; Παρά την τεράστια τραγωδία στο Τιγκράι, οι κληρικοί Αμχάρα, οι Τιγκέροι, καθώς και αυτοί της Ερυθραίας έχουν σπουδάσει μαζί, έχουν τελέσει ιερές ακολουθίες από κοινού και υπηρέτησαν ενωμένοι τις κοινότητές τους. Επιπλέον έχουν τελέσει μικτούς γάμους μεταξύ Αιθιόπων, Ερυθραίων και Τιγκέρων, έχουν βαπτίσει τα παιδιά μικτών γάμων και έχουν τελέσει νεκρώσιμες ακολουθίες στην Αιθιοπία, στην Ερυθραία, στο Τιγκράι και στη διασπόρα. Η τεράστια τραγωδία στο Τιγκράι απαιτεί απ’ όλους, και κυρίως από την Ορθόδοξη Εκκλησία Tewahdo, να εξετάσουν εις βάθος την ψυχή τους.
Βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη:
Amsalu, T. (2015). The Ethiopian homily on the Ark of the Covenant : critical edition and annotated translation of Dersanä Ṣeyon: Leiden, Netherlands. Boston, Massachusetts : Brill.
Hancock, G. (1993). Sign and the Seal: The Quest for the Lost Ark of the Covenant: Simon and Schuster.
Stéphan, A., Bonacci, G., & Persoon, J. (2014). The Ethiopian Orthodox Tewahedo Church and the Eritrean Orthodox Tewahedo Church. In Eastern Christianity and Politics in the Twenty-First Century (pp. 532-554): Routledge.
[1] Γεννημένος από πατέρα μουσουλμάνο από την εθνοτική ομάδα των Ορόμο και μητέρα Ορθόδοξη χριστιανική Tewahdo από τη φυλή Αμχάρα ο Άμπιι Αχμέτ, ήταν ενεργό μέλος της Εκκλησίας των Πεντηκοστιανών στην Αιθιοπία. Το κέντρο της θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας της Αιθιοπίας ήταν πάντα στα χέρια των Τιγκέρων (ο λαός της ομόσπονδης πολιτείας του Τιγκράι) και των Αμχάρων (ο λαός της ομόσπονδης πολιτείας της Αμχάρα), οι οποίοι είναι πιστοί της Ορθόδοξης Εκκλησίας Tewahdo, αριθμώντας οκτώ και τριάντα εκατομμύρια αντίστοιχα. Ο πατέρας του αείμνηστου αυτοκράτορα Χαϊλέ Σελασιέ A’ ανήκε στη φυλή των Αμχάρα και η μητέρα του στους Ορόμο. [2] Η Αιθιοπική εκκλησία περιλαμβάνει στην ονομασία της τη λέξη tewahedo, μια λέξη της γλώσσας Γκέεζ που σημαίνει «ενότητα» και εκφράζει τη μιαφυσιτική πίστη της εκκλησίας. [3] Η γλώσσα της Αμχάρα είναι η Αμχαρική, η γλώσσα του λαού των Τιγκέρων ή Τεγκάρου του Τιγκράι είναι η Τιγκρινιακή όπως και Τιγκρινιακή είναι γλώσσα του λαού της Ερυθραίας. Η Ερυθραία έχει εννέα εθνότητες, εκ των οποίων η Τιγκερική είναι η μεγαλύτερη, ενώ και οι τρεις είναι σημιτικές γλώσσες που προέρχονται από τη γλώσσα Γκέεζ.
Με καταγωγή από την πρωτεύουσα της Ερυθραίας Ασμάρα, ο Habtom Yohannes είναι Ολλανδός δημοσιογράφος και υποψήφιος διδάκτορας στο Τμήμα Φιλοσοφίας, Θεολογίας και Θρησκευτικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ράντμπουντ του Νάιμεχεν. Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας “Rewriting Global Orthodoxy: Oriental Christianity in Europe Between 1970 and 2020” [Αναθεωρώντας τη Παγκόσμια Ορθοδοξία: Ανατολικός Χριστιανισμός στην Ευρώπη μεταξύ 1970 και 2020] ο Yohannes ερευνά τις κειμενικές πρακτικές των Ερυθραίων και Αιθιόπων Ορθόδοξων Χριστιανών Tewahdo στην Ευρώπη τα τελευταία πενήντα χρόνια.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου