Chris Durante
Φέτος συμπληρώνονται 30 χρόνια από την ενθρόνιση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου Α΄ στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως το 1991. Ως γνωστό, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει χαρακτηριστεί διεθνώς ως «Πράσινος Πατριάρχης» λόγω της μακροχρόνιας δέσμευσής του σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Πρόσφατα σηματοδότησε την έναρξη του 2021 με την πραγματοποίηση της 4ης Διάσκεψης της Χάλκης για το περιβάλλον, η οποία έλαβε χώρα απ’ τις 26 έως στις 28 Ιανουαρίου του τρέχοντος έτους. Απ’ το 2012 και έκτοτε οι Διασκέψεις της Χάλκης φανερώνουν τη δέσμευση του Πατριάρχη στο περιβάλλον αποτελώντας μέρος μιας μακράς σειράς, οικουμενικών, διαθρησκευτικών και διεπιστημονικών συνεδρίων που πραγματοποιούνται για περιβαλλοντικά ζητήματα από την έναρξη της Πατριαρχίας του. Μια απ’ τη σημαντικές στιγμές που συνέβαλλε στην απόδοση του τίτλου «Πράσινος» ήταν όταν ο Πατριάρχης μίλησε για πρώτη φορά για την έννοια του οικολογικού αμαρτήματος κατά τη διάρκεια μιας ομιλίας του στη Σάντα Μπάρμπαρα της Καλιφόρνιας το 1997, υποστηρίζοντας τα εξής:
Η εξαφάνιση των ειδών και η καταστροφή της βιολογικής ποικιλομορφίας της κτίσης του Θεού από τους ανθρώπους…Η υποβάθμιση της γης διά της πρόκλησης αλλαγών στο κλίμα της, η καταστροφή των φυσικών δασών και των υγρότοπών της…H πρόκληση ασθενειών σε ανθρώπους λόγω της ανθρώπινης παρέμβασης, η μόλυνση του νερού, του εδάφους, του αέρα και της ζωής με δηλητηριώδεις ουσίες…Αυτά αποτελούν αμαρτίες.
ΣΑΝΤΑ ΜΠΑΡΜΠΑΡΑ, ΚΑΛΙΦΟΡΝΙΑ, 8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ, 1997)
Ωστόσο, τι είναι αμαρτία; Στα αρχαία ελληνικά, το ρήμα αμαρτάνω σημαίνει κυριολεκτικά «αστοχώ». Η αμαρτία έχει νόημα στο πλαίσιο μιας τελεολογικής ηθικής προσανατολισμένης σε συγκεκριμένο στόχο. Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι «αμαρτία» σημαίνει την αποτυχία υλοποίησης των προσωπικών ή κοινωνικών μας στόχων στην προσπάθειά μας να γίνουμε ενάρετοι άνθρωποι που αγωνίζονται να ζήσουν εν αγαθότητι εντός μιας κοινότητας, επιδιώκοντας παράλληλα την εγγύτητα και την ένωση με τον Θεό. Με άλλα λόγια, η έννοια της αμαρτίας δεν συνεπάγεται απαραίτητα παραβίαση του νόμου αλλά σχετίζεται με τους στόχους που επιδιώκουμε, τη νοοτροπία μας και το είδος της ηθικής που καλλιεργούμε ως άτομα και κοινωνίες, διότι όλα αυτά επηρεάζουν τις σχέσεις που αναπτύσσουμε μεταξύ μας, με το περιβάλλον και με το Θεό.
Πιο πρόσφατα, το 2015, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος επεσήμανε την «ανάγκη διεύρυνσης της στενής και ατομικιστικής μας αντίληψης για την αμαρτία[1]». Το σχόλιο του Πατριάρχη εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι δεν αμαρτάνουν μόνο τα άτομα αλλά και οι συλλογικότητες. Αναγνωρίζουμε συχνά τα φαινόμενα της ομαδικής δράσης και της κοινωνικής ταυτότητας, καθώς και τους κοινούς στόχους, τις αξίες και τα χαρακτηριστικά που ενσαρκώνουν. Όταν ένας ολόκληρος πολιτισμός τηρεί ένα κοινό σύστημα αξιών και πράττει σύμφωνα με κοινά πρότυπα συμπεριφοράς που έχουν ως αποτέλεσμα παρόμοιες αποφάσεις, συνήθειες και τρόπους ζωής, τότε μπορούμε να μιλάμε για πολιτισμικό ήθος. Καθοδηγώντας τα πρότυπα σκέψης και συμπεριφοράς, τις αξίες και τα ιδανικά που συγκροτούν το ήθος ενός πολιτισμού μπορούμε να προσδιορίσουμε εάν αυτός ο πολιτισμός θα ενεργήσει με γνώμονα την αμαρτία αστοχώντας τελικά αναφορικά με την επίτευξη της καλής ζωής ή αντιθέτως εάν θα ακολουθήσει έναν ενάρετο τρόπο ζωής.
Το 2009, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος υποστήριξε ότι «[η] βασική αιτία της περιβαλλοντικής μας αμαρτίας έγκειται στον εγωκεντρισμό μας και στη λανθασμένη διευθέτηση των αξιών που κληρονομούμε και αποδεχόμαστε δίχως καμία κριτική αξιολόγηση.[2]». Αναμφισβήτητα, η ρίζα της οικολογικής μας αμαρτωλότητας βρίσκεται στον προσωπικό και πολιτιστικό εγωϊσμό καθώς και στο άτακτο σύστημα αξιών μας, το οποίο φαίνεται ότι είναι βασισμένο περισσότερο στην επιδίωξη της αμαρτίας απ’ ό,τι της αρετής. Αυτό συμβαίνει κυρίως επειδή το σύγχρονο πολιτισμικό μας ήθος έχει διαποτιστεί από μια οικονομική κατανόηση του ατόμου και της ευημερίας, η οποία επικεντρώνεται στην αέναη υλική και οικονομική ανάπτυξη εις βάρος της ηθικής και ψυχικής-πνευματικής ωρίμανσης. Κατά συνέπεια, συχνά επιδιώκουμε άμεση ικανοποίηση και την επίτευξη βραχυπρόθεσμων στόχων αντί να λαμβάνουμε υπόψη τα μακροπρόθεσμα οφέλη καθώς πορευόμαστε στην καθημερινότητά μας. Αντί ο παγκόσμιος πολιτισμός να καθοδηγείται από τις χριστιανικές αρετές της σωφροσύνης, της εγκράτειας, του θάρρους και της δικαιοσύνης –ειδικότερα εντός του πλαισίου του βιομηχανοποιημένου κόσμου– αφήσαμε τους εαυτούς μας έρμαια της φιλαργυρίας, υπό το πρόσχημα της οικονομικής ανάπτυξης, καθώς και της πλεονεξίας που εκδηλώνεται μέσω της επιδίωξης της μέγιστης κατανάλωσης και του πλουτισμού.
Η προβολή της υπερβολικής κατανάλωσης και της αέναης βιομηχανικής επέκτασης ως υπέρτατων αξιών αποτελούν εγγενή χαρακτηριστικά της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας –ειδικότερα στη νεοφιλελεύθερη μορφή της, η οποία εδραιώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του 1980.[3] Εφόσον το νεοκλασικό οικονομικό παράδειγμα αποτελούσε το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο, οι αξίες του έχουν επηρεάσει βαθιά το παγκόσμιο πολιτισμικό μας ήθος κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους του περασμένου αιώνα. Κατά το πέρας των προηγούμενων γενεών οι αξίες αυτού του ήθους ρίζωσαν τόσο βαθιά στον ψυχισμό των ανθρώπων, ώστε για τους περισσότερους σήμερα, οι εν λόγω αξίες κυριαρχούν όσον αφορά τη διευθέτηση της κοινωνικής ζωής και τη διαμόρφωση της καθημερινότητάς, έχοντας παραγκωνίσει τις αρετές και τις αξίες της χριστιανικής παράδοσης. Μιλώντας στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός το 1999, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος υποστήριξε το εξής:
Η σπουδαιότερη επιδίωξη της ανθρωπότητας δεν είναι ο οικονομικός πλουτισμός ούτε η οικονομική επέκταση…Δεν μπορούμε να ζήσουμε μόνο με την οικονομική ανάπτυξη, αλλά πρέπει να αναζητήσουμε…τις αξίες και τις αρχές που υπερβαίνουν τα οικονομικά ζητήματα. Μόλις το αποδεχτούμε αυτό, η οικονομία μετατρέπεται σε υπηρέτη της ανθρωπότητας και παύει να αποτελεί τον κύριό της.
(ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΦΟΡΟΥΜ ΣΤΟ ΝΤΑΒΟΣ, 1999: Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΗΜΕΡΑ)
Η άκρως περιοριστική μας άποψη σχετικά με την ευημερία της ανθρωπότητας, που ορίζεται κυρίως σύμφωνα με τους όρους της χρηματοοικονομικής επιτυχίας, την έχει οδηγήσει στην αστοχία όσον αφορά την επίτευξη ενός αειφόρου τρόπου ανάπτυξης εντός της βιόσφαιράς μας, του κοινού μας οίκου. Ο παγκόσμιος πολιτισμός, ειδικά στον βιομηχανοποιημένο κόσμο, πρέπει επιτέλους να αναγνωρίσει ότι το οικονομικό σύστημα στο οποίο όλοι εμμένουμε διαιωνίζει τις αμαρτίες της πλεονεξίας και της φιλαργυρίας, καθώς κι ότι τηρώντας τα μοντέλα και τις αξίες του εν λόγω συστήματος, καταστρέφουμε τα οικοσυστήματα εν ονόματι της οικονομικής ανάπτυξης, βλάπτοντας την υγεία των ανθρώπων υπό το πρόσχημα της οικονομικής ευημερίας. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι με το να εξακολουθούμε να υιοθετούμε την προσέγγιση «διατήρηση της υφιστάμενης κατάστασης» –δίχως να αλλάζουμε τα οικονομικά μας μοντέλα– καθώς και τις διαδικασίες παραγωγής και κατανάλωσης, ουσιαστικά, διαιωνίζουμε μία από τις κύριες αιτίες της οικολογικής μας αμαρτίας. Προς τον σκοπό αυτόν, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος υπογράμμισε την ανάγκη του κόσμου για πραγματική μετάνοια ή «μεταστροφή εν μετανοία» με την υπαρξιακή έννοια του όρου, η οποία θα συνεπαγόταν την οικολογική μεταμόρφωση του τρόπου ζωής του καθενός από εμάς καθώς και των κοινών προτύπων συμπεριφοράς της ανθρωπότητας, τα οποία πλέον θα βασίζονταν σε ένα νέο πολιτισμικό ήθος. Όπως επισημαίνει ο Πατριάρχης:
Χρειαζόμαστε έναν νέο τρόπο σκέψης για τον εαυτό μας, καθώς και για τη σχέση μας με τον κόσμο και τον Θεό. Δίχως αυτή την επαναστατική «αλλαγή του νου», όλα τα έργα για τη συντήρηση του περιβάλλοντος, όσο καλοπροαίρετα κι αν είναι, θα παραμείνουν τελικά αναποτελεσματικά.
(ΜΗΝΥΜΑ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΘΙΚΉ, ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΟΡΕΓΚΟΝ, 5 ΑΠΡΙΛΙΟΥ, 2009)
Εν τέλει, πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη το κάλεσμα του Πατριάρχη Βαρθολομαίου και να καλλιεργήσουμε ένα ήθος θεμελιωμένο στην ειλικρινή αίσθηση ότι ανήκουμε σε μια ευρύτερη οικολογική και διαγενεακή κοινότητα, ανακαλύπτοντας παράλληλα τρόπους με τους οποίους η κοινωνικοοικονομική σκέψη θα υπερβεί τις οικονομικές πτυχές της ζωής, καθώς κι ενσωματώνοντας την επιδίωξη της πραγματικής ευημερίας των ανθρώπων στη θεώρησή μας αναφορικά με το βέλτιστο τρόπο ζωής. Είναι αναγκαίο να λάβουμε υπόψη μας όχι μόνο τους τραπεζικούς μας λογαριασμούς αλλά και τον ζωντανό μας πλανήτη που θα αποτελέσει το σπίτι των μελλοντικών γενεών. Μια καλή πρώτη πράξη για να ξεκινήσουμε το ταξίδι μας προς ένα οικολογικά βιώσιμο μέλλον θα ήταν να επιστρέψουμε στις παραδοσιακές χριστιανικές αρετές της σωφροσύνης, της εγκράτειας, του θάρρους και της δικαιοσύνης, ως μέτρα αριστείας, καθώς και να υιοθετήσουμε το κοινωνικό και σχεσιακό ήθος που οι εν λόγω αξίες συνεπάγονται.
[1] Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος. Οικολογία, Οικονομία και Οικουμενισμός στο περιοδικό TIME, 18 Ιουνίου, 2015. Αυτό το άρθρο δημοσιεύθηκε εν μέσω της σύγκλησης της Συμφωνίας των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή και της έκδοσης της εγκυκλίου του Πάπα Φραγκίσκου: Laudato Si. [2] Μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου στο Διεθνές Συνέδριο Ηθικής, Θρησκείας και Περιβάλλοντος, στο Πανεπιστήμιο του Όρεγκον, 5 Απριλίου, 2009. [3] Συχνά θέλουμε να πιστεύουμε ότι όλες μας οι πράξεις ή οι πράξεις των πρόσφατων προγόνων μας πως ήταν καλές και ευγενείς λόγω της ψυχολογικής ικανοποίησης και χαράς που μας παρέχει η εν λόγω αντίληψη. Πρέπει να καταλάβουμε ότι μπορούμε να αγαπάμε τους προγόνους μας ακόμη και όταν έχουμε συνειδητοποιήσει ότι έχουν αμαρτήσει.
Ο Chris Durante, Ph.D., MA, M.Sc., είναι Επίκουρος Καθηγητής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο Saint Peter του New Jersey, Συνεργάτης της UNESCO στην Έδρα της Βιοηθικής και των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στην Ρώμη (Ιταλία), καθώς και συνεργάτης του προγράμματος Νέοι Οραματισμοί στη Θεολογική Ανθρωπολογία, στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου St. Andrew στη Σκοτία (Ηνωμένο Βασίλειο). Ο Δρ. Durante έχει επίσης συμμετάσχει στη πρωτοβουλία της Ελληνορθόδοξης Αρχιεπισκοπής Αμερικής «Πράσινη Ορθόδοξη Ενορία».
Το παραπάνω άρθρο αποτελεί περίληψη του κειμένου του Δρ. Durante: “Ecological Sin: Ethics, Economics & Social Repentance” [Οικολογική Αμαρτία: Ηθική, Οικονομία και Κοινωνική Μετάνοια], το οποίο δημοσιεύθηκε στον 3 τόμο, τεύχος 2 του Journal of Orthodox Christian Studies τον Δεκέμβριο του 2020.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου