Christopher Sheklian
«Το να βρεις κάτι που έχει χαθεί είναι πάντα ένα ευτυχές γεγονός!», δήλωσε ο Πατριάρχης Sahak Β΄ Maşalyan του Αρμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, κατά τη διάρκεια του κηρύγματός του στην πρώτη Θεία Λειτουργία που τελέστηκε στην Αρμενική Αποστολική Εκκλησία της Αγίας Τριάδας στη Μελιτηνή της Τουρκίας, μετά από εκατό και πλέον χρόνια. Ο εν λόγω Ιερός Ναός ανακατασκευάστηκε χάρη στις κοινές προσπάθειες του Φιλανθρωπικού Συλλόγου Αρμενικού Πολιτισμού και Αλληλεγγύης της Μελιτηνής, γνωστού ως «HayDer», καθώς και του δήμου της πόλης. Ο εκ νέου καθαγιασμός του Ιερού Ναού της Αγίας Τριάδος έλαβε χώρα το Σάββατο 28 Αυγούστου, ενώ η τέλεση της Θείας Λειτουργίας την επόμενη ημέρα αποτέλεσε πράγματι ένα σημαντικό, ιστορικό και ευτυχές γεγονός. Ο Πατριάρχης Sahak Β΄ συσχέτισε με επιδέξιο τρόπο τις παραβολές από το Κατά Λουκάν 15, καθώς την Εορτή της Τίμιας Ζώνης της Θεοτόκου με το ιστορικό γεγονός της επαναλειτουργίας του Ιερού Ναού. Επεσήμανε τη μνημειώδη πράξη της αποκατάστασης μιας αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας που είχε εγκαταλειφθεί κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας των Αρμενίων το 1915 και είχε αφεθεί στην ερείπωση. Ο Ιερός Ναός όχι μόνο ανακαινίστηκε διά της χορηγίας ενός δήμου της Τουρκίας, αλλά στέγασε εκ νέου την αρμενική χριστιανική λειτουργική ζωή. Η θεματολογία των παραβολών του Κατά Λουκάν, η χαρά της ανάκτησης του απολεσθέντος, καθώς και η υπόσχεση μιας νέας ζωής έγιναν αισθητά στα βίντεο και στις ειδήσεις του Σαββατοκύριακου.
Η Μαλάτεια, μια αρχαία πόλη της κεντρικής Ανατολίας, γνωστή στα ελληνικά και ως Μελιτηνή, είχε μια αξιοσημείωτη αρμενική παρουσία τουλάχιστον από την εποχή που αποτελούσε ρωμαϊκή επαρχιακή πρωτεύουσα. Παρόλο που η εκκλησία, γνωστή στην τουρκική καθομιλουμένη ως Taşhoran, ερειπώθηκε μετά τη Γενοκτονία του 1915 · η Μελιτηνή ήταν ένα από τα λίγα αστικά κέντρα που διατήρησαν της αρμενική τους παρουσία καθ’ όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα. Σήμερα η εν λόγω πόλη είναι γνωστή στους Αρμένιους ως γενέτειρα του Χραντ Ντινκ, του δημοσιογράφου και διανοούμενου που ίδρυσε την σημαντική εφημερίδα Agos, κι ο οποίος δολοφονήθηκε έξω από τα γραφεία της το 2007. Αρκετά από τα άρθρα σχετικά με τον εκ νέου καθαγιασμό του Ιερού Ναού αναφέρονται στην εγγύτητά του με την συνοικία στην οποία γεννήθηκε ο Χραντ Ντινκ.
Αν και ο αρμένικος πληθυσμός της πόλης έχει μειωθεί ακόμη περισσότερο μετά τη γέννηση του Ντινκ τη δεκαετία του 1950, η αρμενική κοινότητα συνεχίζει να υφίσταται. Αξιοσημείωτο είναι ότι ακόμη και οι Αρμένιοι που έχουν εγκαταλείψει την πόλη διατηρούν στενές σχέσεις μαζί της. Η σφυρηλάτηση ισχυρών δεσμών μεταξύ των διασκορπισμένων Αρμενίων της Μελιτηνής και της εναπομείνασας κοινότητας στην πόλη είναι ο στόχος του συλλόγου HayDer, που ιδρύθηκε το 2010. Ο σύλλογος υποστήριξε λογοτεχνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, οι οποίες σχετίζονται με την πόλη, όπως τη μετάφραση μιας δημοφιλούς ιστορίας της Μελιτηνής στα Τούρκικα, ενώ παράλληλα αποτέλεσε την οργανωτική δύναμη για την ανοικοδόμηση του Ιερού Ναού. Ο Πατριάρχης Maşalyan, τόσο στο κήρυγμά του στα Αρμενικά όσο και στα Τουρκικά, υπογράμμισε ότι το εν λόγω γεγονός αποτελεί αφορμή εορτασμού –μπαϊράμι– για όλους τους Αρμένιους και το ευρύτερο δίκτυο Αρμενίων της Μελιτηνής, αλλά κυρίως για σύνολη την αρμενική κοινότητα που εξακολουθεί να ζει στην πόλη. Ο πατριάρχης ανακοίνωσε ότι ο πατήρ Avedis από την πόλη Ισκεντερούν (Αλεξανδρέττα) θα αναλάβει νέο ρόλο ως ιερατικός προϊστάμενος όλων των Αρμενίων της Ανατολίας. Ο καθαγιασμός καθώς και ο διορισμός του σημαίνουν την κανονική επανέναρξη της λειτουργικής και μυστηριακής ζωής για τη μειονότητα των Αρμενίων της Μελιτηνής.
Η ενεργή λειτουργική ζωή είναι ζωτικής σημασίας όχι μόνο για την άνθηση της αρμενικής κοινότητας αλλά και για όλους τους Χριστιανούς που ζουν στην Τουρκία. Αυτό επισημάνθηκε και από την παρουσία του Αρχιεπισκόπου Γρηγόριου Melki Ürek της Συριακής Ορθόδοξης Χριστιανικής Επισκοπής της γειτονικής πόλης Αντιγιαμάν (Πέρρη). Κλείνοντας το κήρυγμά του στα Τούρκικα, ο Πατριάρχης Maşalyan ευχαρίστησε τον Αρχιεπίσκοπο Γρηγόριο όχι μόνο για την παρουσία του αλλά και για το γεγονός ότι προσέφερε την ποιμαντική του φροντίδα στους Αρμένιους της περιοχής, ελλείψει Αρμένιου εφημέριου, «δίχως να κάνει διάκριση μεταξύ συριακής και αρμενικής γλώσσας». Βάσει μιας κοινής λειτουργικής παραδοχής που θεωρεί ότι οι δύο αρχαίες ορθόδοξες εκκλησίες βρίσκονται σε κοινωνία μεταξύ τους, η οικουμενική ποιμαντική φροντίδα που τώρα θα μοιραστεί με τον πατέρα Avedis καταδεικνύει ότι το δικαίωμα όλων των αρχαίων χριστιανικών εκκλησιών στην Τουρκία να υπάρξουν ως χριστιανική μειονότητα εξαρτάται από τη συνέχιση της μυστηριακής και λειτουργικής ζωής, γεγονός που επεσήμανα πρόσφατα στο πλαίσιο των λειτουργικών πρακτικών στην Κωνσταντινούπολη.
Ασφαλώς τα δικαιώματα για την τέλεση λειτουργιών δεν συνεπάγονται απαραίτητα την τήρηση όλων των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, καθώς και των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο τωρινός αρχισυντάκτης της εφημερίδας Agos Yetvart Danzikyan υπογράμμισε τις προκλήσεις σχετικά με την παραχώρηση περιορισμένων θρησκευτικών δικαιωμάτων στους Χριστιανούς της μειονότητας, επισημαίνοντας ότι «αν αυτά τα βήματα δεν υποστηριχθούν πολιτικά, δεν θα πρέπει να αναμένουμε περαιτέρω πρόοδο στις τουρκο-αρμενικές σχέσεις». Τα σχόλιά του υποδεικνύουν μια σκληρή αλήθεια που σκιάζει το κατά τ’ άλλα ευτυχές γεγονός: δεν καθαγιάστηκε ολόκληρης ο Ιερός Ναός της Αγίας Τριάδος, αλλά αποκαταστάθηκε μόνο η Αγία Τράπεζα ούτως ώστε να μπορέσει να στεγάσει ένα vemkar, δηλαδή τον καθαγιασμένο θεμέλιο λίθο των αρμενικών εκκλησιών, ο οποίος ήταν δυνατό να αφαιρεθεί. Το βράδυ του Σαββάτου, πριν από την τέλεση της πρώτης Θείας Λειτουργίας, η ακολουθία του καθαγιασμού δεν περιλάμβανε το χρίσμα κάθε τοίχου του ναού, αλλά την ευλογία της νέας Αγίας Τράπεζας. Όπως σημείωσε ο Πατριάρχης Maşalyan, όταν δεν θα τελείται Θεία Λειτουργία ή άλλες ιερές ακολουθίες, ο χώρος «θα χρησιμοποιείται για την οργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων».
Ουσιαστικά, ο Ιερός Ναός της Αγίας Τριάδος δεν επαναλειτούργησε απλώς ως εκκλησία, αλλά ως Εκκλησία Taşhoran και Πολιτιστικό Κέντρο, σύμφωνα και με την υποστήριξη του δήμου. Μόνο κατά περιστάσεις θα τελούνται ιερές ακολουθίες στο χώρο, όπως συμβαίνει και σε μια άλλη γνωστή εκκλησία, τον Ι.Ν. του Τιμίου Σταυρού της νήσου Αχταμάρ. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η διεκδίκηση της μειονοτικής χριστιανικής παρουσίας μέσω της τέλεσης Θείας Λειτουργίας περιορίζεται λόγω του κράτους, καθώς και λόγω των τουρκικών νόμων περί ιδιοκτησίας και ιδρυμάτων. Ο Γκάρο Παϊλάν, αρμενικής καταγωγής βουλευτής του τουρκικού κοινοβουλίου, διαπίστωσε με οξυδέρκεια αυτά τα όρια και απηύθυνε ερωτήσεις στην Εθνοσυνέλευση σχετικά με ορισμένα σημαντικά ζητήματα, που άπτονται το καθεστώς της εκκλησίας. Σε αντίθεση με άλλους Ιερούς Ναούς που λειτουργούν πλήρως και βρίσκονται υπό την ποιμαντική φροντίδα του πατρός Avedis, η «Εκκλησία Taşhoran και το Πολιτιστικό Κέντρο» δεν αποτελεί βακούφι, δηλαδή αναγνωρισμένο φιλανθρωπικό ίδρυμα, αλλά υποστηρίζεται από το HayDer, έναν σύλλογο ή αλλιώς ντερνέκ, που διέπεται από διαφορετικούς κανόνες. Όπως έχω υποστηρίξει άλλου, το βακουφικό καθεστώςείναι ζωτικής σημασίας για τον πλήρη κοινοτικό έλεγχο της εκκλησιαστικής περιουσίας, ενώ παράλληλα είναι σχεδόν αδύνατο να εξασφαλιστεί για ανακαινισμένες εκκλησίες θεσμών που πλέον δεν υφίστανται.
Στο κήρυγμά του στα αρμένικα, ο Πατριάρχης Maşalyan τάχθηκε κατά μιας προσέγγισης «όλα ή τίποτα», η οποία θα καταδίκαζε το καθεστώς περιορισμένων δικαιωμάτων του Ιερού Ναού της Αγίας Τριάδος στη Μελιτηνή. Αντίθετα, επέμεινε στη χάραξη μιας «μέσης οδού», δηλαδή στην επαναλειτουργία του Ι.Ν. ως «Εκκλησίας Taşhoran και Πολιτιστικού Κέντρου», η οποία επιτρέπει την επανέναρξη της λειτουργικής και μυστηριακής ζωής, καθώς και την οργάνωση ενός κοινοτικού χώρου για τους Αρμένιους της Μελιτηνής. Η εν λόγω λειτουργική και μυστηριακή πρωτοβουλία πρέπει να εξεταστεί υπό το πρίσμα ενός ευρύτερου σχεδίου για την ενίσχυση των ανθρώπινων και μειονοτικών δικαιωμάτων των Χριστιανών της Τουρκίας. Δίχως να υποτιμάται η ιστορική και χαρισματική διάσταση της τέλεσης της Θείας Λειτουργίας σε μια εκ νέου καθαγιασμένη εκκλησία στην Ανατολία περισσότερο από έναν αιώνα· τα εγκαίνια της «Εκκλησίας Taşhoran και του Πολιτιστικού Κέντρου» καταδεικνύουν επίσης ότι η λειτουργική παρουσία δεν εξασφαλίζει από μόνη της ισχυρά δικαιώματα για τις μειονότητες.
Ο Christopher Sheklian είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Radboud στην πόλη Nijmegen (Ναϊμέχεν) της Ολλανδίας.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου