Από τον Sean Griffin
Η «κρεμλινολογία» επέστρεψε για τα καλά. Στοχαστές και ειδήμονες κάθε είδους ανά τον κόσμο προσπαθούν εκ νέου να αποκαλύψουν τα μυστικά κίνητρα και τις αλλόκοτες ιδεολογίες της ρωσικής πολιτικής ελίτ. Μόνο που αυτή τη φορά, σε αντίθεση με την εποχή του σοβιετικού αθεϊσμού, τα σήματα καπνού που εκπέμπει το Κρεμλίνο σχετίζονται όλο και περισσότερο με το θυμίαμα, το οποίο αναδύεται απ’ τους ναούς της Μόσχας με τους κρεμμυδόσχημους τρούλους. Πράγματι, σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές, ένας απ’ τους βασικούς ιδεολόγους της εισβολής στην Ουκρανία είναι ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος (Γουντιάγιεφ), ο προκαθήμενος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Πρόσφατα, ένας τίτλος σε άρθρο εφημερίδας αποτυπώνει καίρια την ουσία του εν λόγω επιχειρήματος: «Ο Ρωσικός Κόσμος είναι η Πολιτική Θρησκεία πίσω από τον Πόλεμο του Πούτιν». Δεν είναι μόνο οι δημοσιογράφοι που διατυπώνουν τέτοιους ισχυρισμούς. Στις 13 Μαρτίου 2022, μια ομάδα διακεκριμένων ορθόδοξων θεολόγων δήλωσε ότι: «Ο Πούτιν και ο Πατριάρχης Κύριλλος χρησιμοποίησαν την ιδεολογία του ‘ρωσικού κόσμου’ ως κύρια δικαιολογία για την εισβολή». Αυτοί οι μελετητές είχαν δίκιο αναφορικά με την καταγγελία αυτής της ιδεολογίας ως νεο-ιμπεριαλιστικής, εκθέτοντας έτσι τον διαβρωτικό της ρόλο στους κόλπους της τωρινής Ορθόδοξης εκκλησίας. Ωστόσο, κατά τη γνώμη μου, δεν είχαν δίκιο ορίζοντάς την ως την κινητήρια ιδεολογία της εισβολής στην Ουκρανία. Η πραγματική ιδεολογία της εισβολής –καθώς και η πραγματική πολιτική θρησκεία της μετασοβιετικής Ρωσίας– είναι η θρησκευτική λατρεία που τρέφει ο Πούτιν προς τη «Μεγάλη Νίκη».
Η έννοια του «Ρωσικού κόσμου» δεν προέρχεται από εκκλησιαστικούς κύκλους. Επινοήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 από μια ομάδα στοχαστών, η οποία συνδεόταν με τον Γκλεμπ Παβλόβσκι, τον διάσημο Ρώσο ανεπίσημο υπεύθυνο τύπου του Γιέλτσιν. Ο Πούτιν χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο για πρώτη φορά σε μια ομιλία του το 2001 και σταδιακά κατέστη το επίκεντρο της διπλωματικής πειθούς του καθεστώτος του στον μετασοβιετικό πολιτικό χώρο. Ο πυρήνας της εν λόγω ιδεολογίας είναι ρεβανσιστικός και αναθεωρητικός, διότι αποπειράται να δικαιολογήσει το δικαίωμα επέμβασης της Ρωσίας σε γειτονικά κράτη, επί τη βάσει της παρουσίας ρωσόφωνων και εθνοτικών ρωσικών μειονοτήτων στην επικράτειά τους. Υποστηρίζει επίσης ότι η Ρωσία διακρίνεται από έναν μοναδικό και ανεξάρτητο πολιτισμό, ο οποίος δεν είναι ούτε εξ ολοκλήρου ευρωπαϊκός ούτε ασιατικός, ενώ από τη φύση του μπορεί να χαρακτηριστεί κοινωνικά ως βαθιά συντηρητικός.
Ο Πατριάρχης Κύριλλος υποστηρίζει εδώ και καιρό τα ιδανικά του «Ρωσικού κόσμου», ενώ επί σειρά ετών συντάχθηκε ενεργά με το «Ίδρυμα Ρωσικός Κόσμος», το οποίο δημιουργήθηκε από τον Βλαντιμίρ Πούτιν το 2007. Δεν ήταν, ωστόσο, ο Κύριλλος ο δημιουργός της εν λόγω ιδεολογίας, παρόλο που δέχθηκε πρόθυμα να διαδώσει το μήνυμά της. Αντιθέτως, ο Ρώσος πατριάρχης είχε ένα άλλο συναφές ιδεολογικό όραμα, το οποίο αναδύθηκε από την εμπειρία του ως εκκλησιαστικού διπλωμάτη στα ταραγμένα χρόνια, που ακολούθησαν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Το 1989, ο Κύριλλος διορίστηκε επικεφαλής του Τμήματος Εξωτερικών Υποθέσεων της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Για τις επόμενες δύο δεκαετίες, η κύρια αποστολή του ήταν η αποτροπή της δημιουργίας κανονικής, αυτοκέφαλης εκκλησίας στην Ουκρανία. Η εν λόγω αποστολή έγινε πιο δύσκολη μετά την Πορτοκαλί Επανάσταση του 2004-2005 και ακριβώς εκείνη την στιγμή ο Κύριλλος άρχισε να προπαγανδίζει με ζήλο μια νέα εκδοχή της πολύ παλιάς ιδεολογίας της «Αγίας Ρωσίας».
Σύμφωνα με τον Κύριλλο, τα σύγχρονα έθνη-κράτη της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας και της Ρωσίας ανήκουν στην ίδια εκκλησία και πολιτισμό για έναν θεμελιώδη λόγο: επειδή όλα αναδύθηκαν από την κοινή «βαπτιστική κολυμβήθρα του Κιέβου» στα τέλη του δέκατου αιώνα. Κατά τον Κύριλλο μια ευρωπαϊκή Ουκρανία ήταν απλώς αδύνατη, διότι τα ανατολικοσλαβικά έθνη αποτελούν αδέλφια μιας ενιαίας πνευματικής οικογένειας, που γεννήθηκε στον ποταμό Δνείπερο το έτος 988. Το Κίεβο είναι η μητέρα της εν λόγω οικογένειας και ο πρίγκιπας Βλαδίμηρος ο Μέγας ο πατέρας, ενώ τα αδέλφια παραμένουν αδέλφια, ακόμη κι αν μαλώνουν μεταξύ τους και ένα απ’ αυτά θέλει να εγκαταλείψει την πατρική εστία.
Κατά τη διάρκεια της τρίτης και τέταρτης προεδρικής θητείας του Πούτιν, οι ιδεολογικές γραμμές, που χώριζαν τον Ρωσικό Κόσμο και την Αγία Ρωσία άρχισαν να γίνονται δυσδιάκριτες. Ο Πατριάρχης Κύριλλος μιλούσε ορισμένες φορές για τον Ρωσικό Κόσμο, ενώ ο Πούτιν αναφερόταν στα έθνη της Αγίας Ρωσίας. Με το πέρασμα των χρόνων, η κοινή τους ρητορική ενάντια στην εκκοσμίκευση, την αμερικανική ηγεμονία και την άθεη Ευρώπη φαινόταν να προέρχεται απ’ την ίδια κοινή σκοταδιστική βίβλο. Αν και οι δύο ιδεολογίες συχνά αλληλεπικαλύπτονταν, παρέμεναν ωστόσο, κατά την άποψή μου, διακριτά προπαγανδιστικά σχέδια. Για παράδειγμα, οι μετασοβιετικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας αποτελούσαν σημαντικό στόχο της ιδεολογίας του Ρωσικού Κόσμου, δίχως να έχουν ιδιαίτερη θέση στο όραμα του Κυρίλλου περί Αγίας Ρωσίας.
Εν τέλει, το κοινό στοιχείο και των δύο ιδεολογιών ήταν η αποτυχία. Ο όρος «Ρωσικός Κόσμος» αποτελεί μετάφραση του Русский мир. Η ρωσική λέξη мир έχει διπλή σημασία. Σημαίνει «κόσμος» αλλά επίσης σημαίνει και «ειρήνη». Τη στιγμή που τα ρωσικά τανκς εισέβαλλαν στην Ουκρανία, στην καρδιά της Αγίας Ρωσίας, η δυνατότητα ύπαρξης του Русский мир εξαλείφθηκε διά παντός. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Πούτιν αλλά και ο Κύριλλος δεν εξέφρασαν ούτε μια φορά δημόσια τη φράση «Ρωσικός Κόσμος» κατά την προπαρασκευή της εισβολής ή τις εβδομάδες που την ακολούθησαν.
Ο «Ρωσικός Κόσμος» αποτελεί γεωπολιτικό εργαλείο ήπιας ισχύος, σχεδιασμένο να κερδίζει συμπάθεια και αποδοχή εν καιρώ ειρήνης. Ο πόλεμος, ωστόσο, απαιτεί ένα διαφορετικό είδος προπαγάνδας –πιο δυσοίωνο και αποτελεσματικό– και το Πατριαρχείο της Μόσχας ήταν καλά προετοιμασμένο να εκπληρώσει τις εν λόγω ιδεολογικές απαιτήσεις. Επί δεκαετίες ο Κύριλλος είχε καλλιεργήσει στενές σχέσεις με τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις. Τον Ιανουάριο του 1992, μόλις δύο εβδομάδες μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, μίλησε μπροστά σε 5.000 υψηλόβαθμους αξιωματικούς του πρώην Κόκκινου Στρατού, στους οποίους πρότεινε ότι η Ορθοδοξία θα μπορούσε να εμπνεύσει πατριωτισμό αναπληρώνοντας το ιδεολογικό κενό που άφησε ο μαρξισμός-λενινισμός.
Οι πρώην σοβιετικοί και σύντομα πρώην άθεοι στρατιωτικοί προφανώς πείστηκαν από αυτά που άκουσαν. Κατά τις επόμενες τρεις δεκαετίες, οι ορθόδοξοι κληρικοί ήταν πανταχού παρόντες στις μεγάλες στρατιωτικές τελετές. Ευλογούσαν πυρηνικές βόμβες, μαχητικά αεροσκάφη και έραιναν τανκς με αγιασμό. Δίδαξαν επίσης ότι ο θάνατος στο πεδίο της μάχης αποτελεί μια μορφή μαρτυρίου, εξασφαλίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μια θέση στον παράδεισο.
Κατά την ίδια περίοδο, ο Πούτιν και το επιτελείο του άρχισαν ταυτόχρονα την ιεροποίηση της μνήμης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, του «Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου», όπως ονομάζεται στη Ρωσία. Ο Στάλιν αποκαταστάθηκε επίσημα ως ο μεγάλος στρατηγός της νίκης και ψηφίστηκαν νόμοι, που απαγόρευσαν την «παραποίηση» του επίσημου πολεμικού αφηγήματος του Κρεμλίνου. Εν τω μεταξύ, οι στρατιωτικές παρελάσεις, που πραγματοποιούνται κάθε χρόνο στις 9 Μαΐου, την Ημέρα της Νίκης, έγιναν όλο και μεγαλύτερες και πομπώδεις. Η προπαγάνδα, η οποία σχετιζόταν με τη Νίκη άρχισε να κυριαρχεί με οπτικά μέσα στις ρωσικές πόλεις για εβδομάδες και μήνες πριν από τη γιορτή. Όσον αφορά τους εορτασμούς της 75ης επετείου το 2020, για παράδειγμα, γιγαντοαφίσες στη Μόσχα διαφήμιζαν το σλόγκαν «Η Νίκη μας» , ενώ οι πολίτες ζωγράφιζαν πατριωτικά συνθήματα στα αυτοκίνητά τους, όπως «Χτυπήστε το Βερολίνο!» και «1945 – Μπορούμε να το κάνουμε ξανά.»
Οι παραπάνω εξελίξεις δεν πέρασαν απαρατήρητες από τον Πατριάρχη Κύριλλο και τους στενούς του συνεργάτες. Το 2020, ο ίδιος εγκαινίασε έναν νέο ναό στα περίχωρα της Μόσχας, γνωστό ως τον Καθεδρικό Ναό των Ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων. Ο εν λόγω ναός είναι αφιερωμένος στη «Μεγάλη Νίκη» της Σοβιετικής Ένωσης επί της ναζιστικής Γερμανίας και το εσωτερικό του έχει φιλοτεχνηθεί από το δάπεδο μέχρι την οροφή με μεγαλοπρεπή ψηφιδωτά –κατασκευασμένα σύμφωνα με το ύφος του σοβιετικού σοσιαλιστικού ρεαλισμού– τα οποία απεικονίζουν τους μεγαλύτερους στρατιωτικούς θριάμβους της Ρωσίας. Εκεί μπορεί να δει κανείς εικόνες με πολεμιστές του μεσαίωνα, το αυτοκρατορικό ρωσικό ιππικό και τους στρατιώτες που προσάρτησαν την Κριμαία το 2014.
Τα περισσότερα ψηφιδωτά, ωστόσο, απεικονίζουν άκρως ρομαντικοποιημένες σκηνές σοβιετικής δόξας στα πεδία των μαχών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το αποτέλεσμα ενισχύεται από τα γιγαντιαία υαλογραφημένα παράθυρα του καθεδρικού ναού, τα οποία φέρουν περήφανα τα εμβληματικά σύμβολα της σοβιετικής προπαγάνδας, όπως το πεντάκτινο κόκκινο αστέρι και το σφυροδρέπανο. Εν ολίγοις, στους τοίχους του νέου στρατιωτικού ιερού, η χριστιανική Ορθοδοξία συγχωνεύεται με τον άθεο κομμουνισμό –ο σταυρός ενώνεται με το σφυροδρέπανο– προκειμένου να επικυρώσει το αφήγημα της θριαμβεύουσας Ρωσίας ως ιερού λαού (και ιερού στρατού) του Θεού.
Κυρίως λοιπόν η ιδεολογία του ιερού πολέμου, και όχι η έννοια του Ρωσικού Κόσμου, είναι αυτή, στην οποία βασίστηκαν οι Ρώσοι ηγέτες αναφερόμενοι στην εισβολή στην Ουκρανία. Ο Πούτιν έκανε σχεδόν δώδεκα αναφορές σε ναζί και νεοναζί στις ομιλίες του στις 21 και 24 Φεβρουαρίου, ενώ υπενθύμισε τις «ιερές θυσίες» του σοβιετικού λαού «στο βωμό της νίκης» κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Την ημέρα της εισβολής, εξάλλου, τα στρατεύματα του Πούτιν μπήκαν στη μάχη με στολές σχεδιασμένες κατά τέτοιο τρόπο, ούτως ώστε να ανακαλούν στη μνήμη τη Μεγάλης Νίκη, ενώ ορισμένοι εμπειρογνώμονες εξέφρασαν την άποψη ότι οι Ρώσοι στρατιώτες ακολούθησαν κυριολεκτικά, τα βήματα του Σοβιετικού στρατού, που πολέμησε τους ναζί. Εν τω μεταξύ, μακριά από το πεδίο της μάχης, τα κρατικά ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια εξέπεμπαν καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας ταινίες για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Όπως ήταν αναμενόμενο, πολλοί πατριώτες Ρώσοι ορθόδοξοι κληρικοί έχουν ασπαστεί το αφήγημα του ιερού πολέμου του Κρεμλίνου. «Σήμερα στα εδάφη της Αγίας Ρωσίας […] λαμβάνει χώρα μια ένοπλη σύγκρουση μεταξύ του Ρωσικού λαού και των εχθρών της Αγίας Ορθοδοξίας, που αντιπροσωπεύουν έναν συλλογικό Χίτλερ!», κήρυξε ο π. Ιγκόρ Πασμένωφ στο ποίμνιό του επτά ημέρες μετά την έναρξη της εισβολής. Κατά παρόμοιο τρόπο, ο π. Αλέξιος Κασάτικωφ επικαλέστηκε ένα τραγούδι από μια σοβιετική πολεμική ταινία για να περιγράψει την εκστρατεία. «Αν χρειαστεί, μπορούμε να το ξανακάνουμε», δήλωσε, αναφερόμενος έμμεσα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Και τώρα το ξανακάνουμε! Η χώρα μας τερμάτισε τον πόλεμο το 1945 και σήμερα θα τελειώσουμε τον πόλεμο ξανά!».
Αυτά τα παραδείγματα δεν αποτελούν περιθωριακές απόψεις. Σύμφωνα με την πολιτική της συλλογικής μνήμης, η οποία προπαγανδίζεται σήμερα από πολιτικούς και ιερείς, οι Ρώσοι στρατιώτες μάχονται για την υπαρξιακή επιβίωση της πατρίδας, με τον ίδιο τρόπο, που οι Σοβιετικοί τους πρόγονοι πολέμησαν ενάντια στην εισβολή του Χίτλερ. Μόνο που αυτή τη φορά, το Κίεβο είναι το νέο Βερολίνο, το καθεστώς του Ζελένσκι και το ΝΑΤΟ οι νέοι ναζί, ενώ σύνολη η χώρα διεξάγει ιερό πόλεμο εναντίων των άθεων επιτιθέμενων από τη Δύση. Με λίγα λόγια ο εν λόγω πόλεμος παρουσιάζεται ως ο δεύτερος «Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος».
Υπάρχει, ωστόσο, μια εξέχουσα προσωπικότητα που τις τελευταίες εβδομάδες δεν αναφέρθηκε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: πρόκειται για τον Πατριάρχη Κύριλλο. Πράγματι, σε ένα κήρυγμά του στις αρχές Μαρτίου, στο οποίο υποστήριξε την εισβολή, ο προκαθήμενος της Ρωσικής εκκλησίας αναφέρθηκε σε μια σειρά άλλων ρωσικών στρατιωτικών εκστρατειών, αλλά δεν επικαλέστηκε τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο. Γιατί ο Πατριάρχης αποφεύγει άραγε οποιαδήποτε αναφορά στη θρησκευτική λατρεία του πολέμου, η οποία δημιουργήθηκε και καθαγιάσθηκε με τη δική του συνδρομή;
Μια εξήγηση είναι ότι ο Κύριλλος δεν φανταζόταν ποτέ ότι αυτή η ιδεολογία θα ξεσπούσε στη δική του κανονική επικράτεια. Όπως είδαμε, κατά τη διάρκεια της εκκλησιαστικής του σταδιοδρομίας, ο Πατριάρχης Κύριλλος δημιούργησε και καλλιέργησε δύο ιδεολογικά σχέδια. Το 2022, το ένα από τα δύο σχέδια πρόδωσε το άλλο: Ο Ιερός Στρατός της Ρωσίας εισέβαλε στην Αγία Ρωσία. Βόμβες ευλογημένες από Ρώσους Ορθόδοξους ιερείς εκσφενδονίστηκαν από αεροπλάνα ευλογημένα απ’ τους ίδιους ιερείς, ενώ οι βόμβες αυτές διέλυσαν σπίτια και εκκλησίες των ενοριτών του Κυρίλλου. Μέσα σε λίγες εβδομάδες, η εισβολή πιθανότατα κατέστρεψε, όλα όσα για τα οποία εργαζόταν να διατηρήσει το Πατριαρχείο Μόσχας πάνω από τρεις δεκαετίες στη μετασοβιετική Ουκρανία. Συνεπώς ο πόλεμος είναι μια καταστροφή για τον Κύριλλο και όχι ιερός θρίαμβος, ενώ η δυσχερής του θέση θυμίζει τα λόγια του ένατου ψαλμού: «παγιδεύτηκε ο ασεβής απ’ των χεριών του το έργο».
Ο Sean Griffin είναι επιστημονικός συνεργάτης στο Κολλέγιο Ανώτερων Σπουδών του Ελσίνκι, στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου