Από τον George Demacopoulos
Οι αρχαιότεροι χριστιανικοί ύμνοι που προορίζονταν αποκλειστικά για την περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδας είναι γνωστοί ως στιχηρά ιδιόμελα. Αυτά τα τροπάρια ψέλνονται κατά τη διάρκεια της ακολουθίας των Μεγάλων Ωρών, το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής (ενώ το τελευταίο τροπάριο ψέλνεται και σε άλλες δύο ακολουθίες). Πέρα απ’ την αρχαιότητά τους, το πιο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των εν λόγω ύμνων είναι ότι κατηγορούν «τους Ιουδαίους» για τον θάνατο του Χριστού. Αυτή η κατηγορία δεν είναι μόνο ιστορικώς εσφαλμένη, αλλά σηματοδοτεί μια δραματική ρήξη με πρωϊμότερους ύμνους, οι οποίοι πραγματεύονταν τη σταύρωση. Με βάση τις πρόσφατες ιστορικές έρευνες, είμαστε πλέον σε θέση να συσχετίσουμε την εισαγωγή αντι-ιουδαϊκής ρητορικής στα ιδιόμελα με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, τα οποία έλαβαν χώρα στην Παλαιστίνη κατά την περίοδο της σύνθεσής των. Αυτά τα ιστορικά τεκμήρια τονίζουν την ανάγκη να αντιμετωπιστεί η θεολογική ασυνέπεια της αντι-ιουδαϊκής ρητορικής των συγκεκριμένων ύμνων, καθώς και άλλων που συντέθηκαν σε μεταγενέστερους αιώνες.
Τα ιδιόμελα μπορεί να είναι οι αρχαιότεροι ύμνοι της Μεγάλης Εβδομάδας, αλλά δεν ήταν οι πρώτοι, που μνημόνευαν τον θάνατο και την ανάσταση του Ιησού Χριστού. Περίπου χίλιοι ύμνοι, που τονίζουν ακριβώς τα ίδια ζητήματα προϋπήρχαν των ιδιόμελων. Οι παλαιότεροι ύμνοι δημιουργήθηκαν για έναν κύκλο οκτώ κυριακάτικων ακολουθιών, την Οκτώηχο, και διασώζονται σήμερα σε ένα χειρόγραφο, γνωστό ως Γεωργιανό Ιεροσολυμιτικό Ψαλτήριο. Αν και ορισμένοι από αυτούς τους ύμνους περιέχουν αρνητικές εκφράσεις για τους Ιουδαίους, σε γενικές γραμμές θεωρούν υπεύθυνη για τον θάνατο του Χριστού σύνολη την ανθρωπότητα, ακριβώς επειδή ο θάνατος και η ανάστασή Του χαρίζουν τη σωτηρία από τον θάνατο σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Με άλλα λόγια, οι πρώτες μαρτυρίες για τη χριστιανική λειτουργία μας διδάσκουν ότι κάθε εβδομάδα, οι Χριστιανοί έψελναν ύμνους, που επιρρίπταν την ευθύνη στους ίδιους τους τους εαυτούς για τον θάνατο του Χριστού. Είναι σημαντικό όχι μόνο από θεολογική αλλά και από ιστορική άποψη το γεγονός ότι οι πρώτοι Χριστιανοί στην Ιερουσαλήμ δεν απέδιδαν ευθύνες για τον θάνατο του Ιησού σε άλλους ανθρώπους, πέραν της δικής τους κοινότητας.
Ωστόσο, αυτό συνέβη με τη σύνθεση των ιδιόμελων, καθώς τέσσερα από τα δώδεκα ρητώς αναφέρουν τους Ιουδαίους ως τη μοναδική ένοχη ομάδα για τη σταύρωση του Χριστού.[1] Ένα άλλο ιδιόμελο κατηγορεί εμμέσως τους Ιουδαίους, αντιπαραβάλλοντας τους «παρανόμους» με τους εθνικούς, οι οποίοι προσμετρώνται με τους ψάλτες του ύμνου, επειδή είναι αυτοί που «δοξάζουν τον [Χριστό] τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα».[2]
Κανένα απ’ τα ιδιόμελα δεν αναφέρει το ρόλο των Ρωμαίων στη σταύρωση του Ιησού, αν και μορφές όπως ο Πόντιος Πιλάτος κατέχουν εξέχουσα θέση στις ευαγγελικές διηγήσεις για το πάθος του Χριστού, και παρόλο που η σταύρωση ήταν καθαρά ρωμαϊκή τιμωρία. Απλά θέτοντας το, δεν ήταν οι Ιουδαίοι αυτοί που πραγματοποίησαν τη σταύρωση.
Ίσως το πιο σημαντικό είναι ότι παρόλο που ο Ιησούς, οι μαθητές και οι η συντριπτική πλειοψηφία των πρώτων ακολούθων του ήταν Ιουδαίοι, τα ιδιόμελα τοποθετούν «τους Ιουδαίους» εκτός της «δικής μας» κοινότητας.
Εύλογα θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε, γιατί οι συγγραφείς των ιδιόμελων παρέβλεψαν αιώνες υμνογραφικής παράδοσης, αποδίδοντας την ευθύνη για τον θάνατο του Χριστού σε μια ομάδα εκτός της κοινότητας;
Ιστορικές απαντήσεις
Ήδη από τα αρχαία χρόνια, οι Ρωμαίοι παρενοχλούσαν τις ιουδαϊκές κοινότητες, αλλά ποτέ δεν απαίτησαν απ’ τους Ιουδαίους να υιοθετήσουν τις ρωμαϊκές θρησκευτικές πρακτικές. Μόνο μετά τη νομική κατοχύρωση του Χριστιανισμού κατά τον 4ο αιώνα, η κυβέρνηση προσπάθησε να εξαναγκάσει τους Ιουδαίους να υιοθετήσουν την κρατική θρησκεία. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527-565) ευθύνεται για τη σκληρότερη αντι-ιουδαϊκή νομοθεσία. Εκτός από πρόστιμα και τη ποινή δήμευσης της περιουσίας, ο Ιουστινιανός απαγόρευσε στους Ιουδαίους τη συμμετοχή στα συμβούλια των πόλεων, καθώς και την ανέγερση συναγωγών. Στην Παλαιστίνη, όπου ζούσαν συμπαγείς πληθυσμοί Ιουδαίων, ο Ιουστινιανός διέλυσε τις υφιστάμενες συναγωγές και πιθανότατα χρησιμοποίησε τον στρατό, ούτως ώστε να τους εξαναγκάσει να μεταστραφούν.
Δεδομένων των περιστάσεων, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι κατά τη βασιλεία του Ιουστινιανού σημειώθηκε το μεγαλύτερο ξέσπασμα αντιχριστιανικής βίας της ύστερης αρχαιότητας εκ μέρους των Παλαιστίνιων Ιουδαίων. Η πιο δραματική τέτοια εξέγερση σημειώθηκε κατά τη δεκαετία του 550, όταν ένας όχλος Εβραίων και Σαμαρειτών ένωσε τις δυνάμεις του εναντίον των Χριστιανών της Καισαρείας, πρωτεύουσας της τοπικής ρωμαϊκής επαρχίας. Εκτός απ’ τη δολοφονία αρκετών Χριστιανών, συμπεριλαμβανομένου του έπαρχου, ο όχλος λεηλάτησε και έκαψε αρκετές εκκλησίες.
Ο Christopher Sweeney, στην διδακτορική του διατριβή, κατόρθωσε να αποδείξει ότι τα ιδιόμελα της Μεγάλης Παρασκευής γράφτηκαν στην Παλαιστίνη κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού. Αν και δεν είναι βέβαιο ποιος τα συνέταξε, γνωρίζουμε ότι μοναχοί της διάσημης Μονής του Αγίου Σάββα τα εισήγαγαν στις ακολουθίες της Μεγάλης Παρασκευής την χρονική περίοδο μεταξύ 553 και 560. Λίγο αργότερα, τα τροπάρια αυτά υιοθετήθηκαν και στον Ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ. Με άλλα λόγια, οι εν λόγω ύμνοι χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά από τους χαλκηδόνιους Χριστιανούς σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, κατά την οποία κοινότητες Χριστιανών και Ιουδαίων στην Παλαιστίνη βρίσκονταν εν μέσω βίαιων συγκρούσεων. Φαίνεται ότι τα αντι-ιουδαϊκά χαρακτηριστικά των ιδιόμελων αποτελούν υμνογραφική απάντηση στην επίγεια πραγματικότητα της κλιμακούμενης σύγκρουσης μεταξύ Ιουδαίων και Χριστιανών.
Θεολογικά Ζητήματα
Ενώ το παραπάνω ιστορικό πλαίσιο μπορεί να μας βοηθήσει στην εξήγηση της προέλευσης της αντι-ιουδαϊκής ρητορικής στα ιδιόμελα, δεν αντιμετωπίζει, ωστόσο, τις θεολογικές συνέπειες της εν λόγω μεταβολής. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, η εισδοχή αντι-ιουδαϊκής ρητορικής σ’ αυτά τα πέντε ιδιόμελα οδηγεί στη μετατόπιση της θεώρησης της σταύρωσης ως οντολογικού γεγονότος, το οποίο μεταβάλλει τη σχέση μεταξύ Θεού και ανθρώπου, μετατρέποντάς το σε συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός, κατά το οποίο ο Χριστός δολοφονείται από μια συγκεκριμένη, ξένη ομάδα ανθρώπων, οι απόγονοι της οποίας παραμένουν ένοχοι για τον θάνατό Του. Αυτή η μετατόπιση απομακρύνεται όχι μόνο απ’ τη βασική ουσιαστική διδασκαλία περί του θανάτου και της ανάστασης του Χριστού –η οποία επιτρέπει την ανακαίνιση της ανθρωπότητας– αλλά καταργεί επίσης την προσωπική ευθύνη των ψαλλόντων. Η υπαιτιότητα μετατοπίζεται απ’ το «εγώ» στο «αυτοί».
Για να κατανοήσουμε τη θεολογική σημασία της αναθεώρησης σχετικά με το ποιος είναι υπεύθυνος για τη βία που υφίσταται ο Χριστός, μπορούμε να συγκρίνουμε τα ιδιόμελα που επιρρίπτουν την ευθύνη στους Ιουδαίους και εκείνα που δεν ρίχνουν το βάρος της κατηγορίας μόνο σ’ αυτούς. Το δεύτερο ιδιόμελο (Ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγήν, ἤχθης Χριστὲ …) επισημαίνει ότι ο Χριστός «σταυρώθηκε από παράνομους ανθρώπους για τις αμαρτίες μας». Το τρίτο ιδιόμελο (Τοῖς συλλαβοῦσί σε παρανόμοις…) υπογραμμίζει ότι ο Χριστός «ανέχθηκε τους παράνομους που τον συνέλαβαν». Οι ύμνοι που χρησιμοποιούν φράσεις όπως «οι πονηροί» ή «οι παράνομοι» για να προσδιορίσουν τους ενόχους της σταύρωσης του Χριστού (δίχως περαιτέρω ένδειξη της ταυτότητά τους) είναι πιο ακριβείς ιστορικά, ενώ παράλληλα επιδέχονται μια πιο εποικοδομητική ερμηνεία αναφορικά με τη σταύρωση, σε αντίθεση με εκείνα τα τροπάρια τα οποία επιρρίπτουν όλη την ενοχή σε μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, δηλαδή «τους Ιουδαίους». Με αυτόν τον τρόπο, ο ψάλτης μπορεί να δει τον ίδιο τον εαυτό του μέσα στη γενικότερη περιγραφή των αμαρτωλών. Όπως επιβεβαιώνουν και οι αρχαίοι ύμνοι της Κυριακής, ο Χριστός υπέφερε για όλους τους ανθρώπους, επειδή όλοι οι άνθρωποι έχουν αμαρτήσει και έχουν ανάγκη τη σωτήρια πράξη του θανάτου και της ανάστασής Του.
Μετατοπίζοντας την ευθύνη για το θάνατο του Χριστού από μια συλλογική ομάδα ψαλλόντων αμαρτωλών, σε μια εξωτερική κοινότητα μη-συμμετεχόντων (δηλαδή τους Ιουδαίους), αυτά τα πέντε ιδιόμελα εγκαταλείπουν μια από τις σημαντικότερες θεολογικές διαστάσεις της χριστιανικής θεολογίας του Σταυρού· ότι δηλαδή ο Χριστός θυσιάστηκε επειδή εμείς είχαμε ανάγκη τη θυσία Του.
Για να είμαστε σαφείς, δεν πράττουν όλα τα ιδιόμελα το ίδιο θεολογικό λάθος. Πολλά μάλιστα από αυτά είναι αξιόλογα από ποιητική άποψη. Το τελευταίο (Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας…) είναι, κατά τη γνώμη μου, ο πιο συγκινητικός ύμνος της Μεγάλης Εβδομάδας.
Δεν είναι όμως καιρός να επανεξετάσουμε τη χρησιμότητα ύμνων, όπως των πέντε αντι-ιουδαϊκών αντιφώνων, που όχι μόνο απομακρύνθηκαν από τη θεολογική παράδοση της πρώιμης εκκλησίας, αλλά αποδεικνύεται σαφώς, ότι αποτελούν μια ανιστορική, ρητορική αντίδραση ενάντια σε συνθήκες, οι οποίες πλέον δεν υφίστανται;
[1] Τέταρτο ιδιόμελο (Διὰ τὸν φόβον τῶν Ἰουδαίων, ὁ φίλος σου …), έκτο (Ἑλκόμενος ἐπὶ σταυροῦ, οὕτως ἐβόας Κύριε …), έβδομο (Τάδε λέγει Κύριος τοῖς Ἰουδαίοις, Λαός μου, τί ἐποίησά σοι …) και όγδοο (Οἱ νομοθέται τοῦ Ἰσραήλ, Ἰουδαῖοι καὶ Φαρισαῖοι …).
[2] Το ενδέκατο ιδιόμελο (Ὅτε σε Σταυρῷ προσήλωσαν παράνομοι …)
O George Demacopoulos είναι Καθηγητής στην Έδρα Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών «Fr. John Meyendorff and Patterson Family» και συν-διευθυντής του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Fordham (Νέα Υόρκη, ΗΠΑ).
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου