Alicja Curanović
Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, οι ειδικοί αναλύουν λεπτομερώς την στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρωσίας αναφορικά με τη σύγκρουση. Η υποστήριξή της στο Κρεμλίνο προκάλεσε σχόλια, τα οποία αναφέρονται στην Εκκλησία της Ρωσίας ως έναν κρατικά ελεγχόμενο παράγοντα, ο οποίος συγχέει τις χριστιανικές αξίες με την αυτοκρατορική γεωπολιτική. Πράγματι, η διολίσθηση προς τη γεωπολιτική και τη λογική των μεγάλων δυνάμεων είναι εμφανής στις θέσεις πολλών εκπροσώπων του Πατριαρχείου Μόσχας. Ωστόσο, αυτό δεν ισχύει μόνο για την Ουκρανία ή τον μετασοβιετικό χώρο. Η εμπλοκή της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρωσίας στη γεωπολιτικά υπερβαίνει τα παραπάνω και συχνά έρχεται σε αντίθεση με την ίδια τη χριστιανική διδασκαλία. Αυτό καθίσταται σαφές στην προσέγγιση του Πατριαρχείου Μόσχας απέναντι στην Κίνα, η οποία εξετάζεται στο παρόν άρθρο. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς πώς ένα εχθρικό προς τη θρησκεία κομμουνιστικό κόμμα έχει μετατραπεί σε επιθυμητό σύμμαχο ενάντια στη φιλελεύθερη Δύση, με την οποία η Ρωσία μοιράζεται τη χριστιανική της παράδοση.
Το γεγονός ότι οι ΗΠΑ αδυνατούν να πείσουν την Κίνα να καταδικάσει τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία επιβεβαιώνει τη σημασία της ρωσοκινέζικης στρατηγικής σχέσης. Ο αναπροσανατολισμός της Ρωσίας προς την Κίνα επιταχύνθηκε μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014. Ωστόσο, οι βάσεις του νέου ανοίγματος μεταξύ Μόσχας και Πεκίνου τέθηκαν το 2001, όταν υπογράφηκε η διμερής Συνθήκη Καλής Γειτονίας, Φιλίας και Συνεργασίας. Το Σχέδιο Δράσεων, που προέβλεπε η Συνθήκη (2004) περιλάμβανε ένα σημείο, το οποίο παρέχει πληροφορίες σχετικά με την «έναρξη διαλόγου και συνεργασίας μεταξύ των δύο ‘κορυφαίων θρησκειών’» των δύο χωρών. Η εν λόγω μάλλον μετριοπαθής διατύπωση εξασφάλιζε στο ρωσικό κράτος και την εκκλησία την επίσημη δικαιολογία για την αντιμετώπιση του ζητήματος των ορθόδοξων πιστών, που διαβιούν στην Κίνα.
Η χριστιανική Ορθόδοξη κοινότητα συγκροτήθηκε στην Κίνα των 17ο αιώνα χάρη στις προσπάθειες Ρώσων ιεραποστόλων. Η κυριαρχία του Μάο ήταν καταστροφική για όλες τις θρησκευτικές ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των Ορθοδόξων Χριστιανών. Το Πατριαρχείο Μόσχας αποφάσισε να ιδρύσει την Αυτόνομη Ορθόδοξη Εκκλησία της Κίνας το 1956, σε μια προσπάθεια να ελαχιστοποιήσει το στίγμα της ξένης κοινότητας, η οποία ελέγχεται από το εξωτερικό. Παρόλα αυτά η εν λόγω απόφαση δεν ήταν αρκετή για να σώσει την Ορθόδοξη Εκκλησία της Κίνας από τους διωγμούς της πολιτιστικής επανάστασης. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Ορθόδοξης εκκλησίας της Ρωσίας, η κοινότητα αριθμεί σήμερα περίπου 15.000 πιστούς, οι οποίοι ζουν κυρίως στο Πεκίνο, τη Σαγκάη, την εσωτερική Μογγολία και το Σιντζιάνγκ. Ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός δεν συγκαταλέγεται μεταξύ των πέντε παραδοσιακών θρησκειών της Κίνας (Ταοϊσμός, Ρωμαιοκαθολικισμός, Προτεσταντισμός, Βουδισμός, Ισλάμ). Επιπλέον δεν είναι καν αναγνωρισμένος από το κράτος και συνεπώς δεν έχει νομικό καθεστώς.
Όσον αφορά την Ορθόδοξη εκκλησία της Ρωσίας η νομοθετικά ακατοχύρωτη θέση των ορθόδοξων πιστών στην Κίνα αποτελεί επείγον ζήτημα. Ένας από τους πρώτους ιεράρχες, που επέστησε την προσοχή στο εν λόγω ζήτημα ήταν ο τότε Μητροπολίτης Κύριλλος, ο οποίος ως επικεφαλής του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων επισκέφθηκε το Πεκίνο το 1993. Σε μια διάλεξη, που έδωσε το 2007 διατύπωσε την επίσημη θέση του Πατριαρχείου Μόσχας αναφορικά με την Αυτόνομη Ορθόδοξη Εκκλησία της Κίνας. Η Ορθόδοξη εκκλησία της Ρωσίας δεν διεξάγει ιεραποστολική δραστηριότητα στην Κίνα, η οποία αποτελεί επικράτεια της Αυτόνομης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κίνας. Ωστόσο, λόγω ιστορικών συνθηκών η τελευταία έχει βρεθεί σε δύσκολη θέση και ως εκ τούτου η Ορθόδοξη εκκλησία της Ρωσίας φέροντας την ποιμαντική ευθύνη, θα βοηθήσει την Αυτόνομη Ορθόδοξη Εκκλησία της Κίνας να αποκαταστήσει τον κλήρο και να ρυθμίσει το καθεστώς της. Η ατζέντα της Ορθόδοξης εκκλησίας της Ρωσίας στην Κίνα μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: νέοι ιερείς πρέπει αν χειροτονηθούν, πρέπει να επιτραπεί η τέλεση της Θείας Λειτουργίας και να αναγνωριστεί το νομικό καθεστώς της Αυτόνομης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κίνας.
Ο Ντιονίσι Ποζντνιάγιεφ, ο οποίος από το 2003 είναι υπεύθυνος για τους ορθόδοξους πιστούς στο Χονγκ Κονγκ, αναγνωρίζει δημοσίως τη θετική στάση της σινικής κυβέρνησης. Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι πιο περίπλοκη. Παρά τις συχνές διαβεβαιώσεις περί καλών σχέσεων, η σινική ηγεσία θεωρεί την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας ως ένα θεσμό, ο οποίος ιστορικά αποτελεί ένα από τα όργανα του ρωσικού ιμπεριαλισμού στην Ασία σήμερα εκπροσωπώντας τα συμφέροντα της Ρωσίας. Η εν λόγω άποψη ενισχύεται λόγω της υποστήριξης που παρέχει το Κρεμλίνο στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας. Εκτός από αυτό, ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός θεωρείται στην Κίνα ως η θρησκευτική ομολογία των εθνικά Ρώσων. Παρά την επιφυλακτική στάση εκ μέρους του κομμουνιστικού κόμματος έχει δημιουργηθεί ένα θεσμικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση των θρησκευτικών ζητημάτων. Πρόκειται για δύο κύριες πλατφόρμες: την Ρωσοσινική Ομάδα Εργασίας για επαφές και συνεργασία στον θρησκευτικό τομέα (2010) και το Συμβούλιο Διαθρησκειακής Συνεργασίας, το οποίο αποτελεί τμήμα της Ρωσοσινικής Επιτροπής Ειρήνης, Φιλίας και Ανάπτυξης (2014).
Το πιο σημαντικό γεγονός έως τώρα ήταν η επίσημη επίσκεψη του Πατριάρχη Κυρίλλου στην Κίνα το 2013 (10-15 Μαΐου). Ο Πατριάρχης μετέβη στο Πεκίνο με το ρωσικό προεδρικό αεροσκάφος και έγινε δεκτός με τιμές που αρμόζουν σε αρχηγούς κρατών. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας τονίζει με υπερηφάνεια ότι ο Κύριλλος είναι ο μόνος θρησκευτικός ηγέτης, που του επετράπη να επισκεφθεί την Κίνα, ενώ ανάλογο αίτημα του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως απορρίφθηκε από την κομμουνιστική ηγεσία. Από πολιτική άποψη πιο σημαντική ήταν η συνάντηση με τον πρόεδρο Σι Τζινπίνγκ, ο οποίος δύο χρόνια αργότερα, κατά την επίσκεψή του στη Μόσχα, επισκέφθηκε τον Κύριλλο. Παρόλα αυτά οι διπλωματικές προσπάθειες του Πατριάρχη Κυρίλλου δεν προκάλεσαν σημαντική πρόοδο αναφορικά με τη θέση των ορθόδοξων χριστιανών. Ακόμη και ο Ντιονίσι Ποζντνιάγιεφ, ο οποίος είναι πάντα πρόθυμος να επαινέσει την σινική κυβέρνηση, παραδέχθηκε ότι οι αλλαγές θα μπορούσαν να συντελεστούν ταχύτερα.
Αναμφίβολα η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας λειτουργεί υπό δυσχερείς συνθήκες στην Κίνα. Η ρύθμιση του καθεστώτος της Ορθόδοξης κοινότητας απαιτεί προσεκτικά βήματα. Ωστόσο, η προσέγγιση του Πατριαρχείου Μόσχας προς το Πεκίνο υπερβαίνει τις ανησυχίες για την κατάσταση των πιστών. Οι εκπρόσωποι της Ορθόδοξης εκκλησίας της Ρωσίας έχουν δηλώσει πολλές φορές δημοσίως τις αξίες που μοιράζονται Ρωσία και Κίνα ενάντια στη φιλελεύθερη Δύση. Αξίζει να σημειωθεί επίσης το γεγονός ότι πάντα οι Ρώσοι ιεράρχες –κι όχι οι Κινέζοι αξιωματούχοι- είναι αυτοί που μιλούν για το δεοντολογικό κοινό μέτωπο. Ούτε οι Ρώσοι κρατικοί αξιωματούχοι δεν αναφέρονται στις παραδοσιακές αξίες κατά τις συναντήσεις με Κινέζους ομολόγους τους, πράγμα που σημαίνει ότι η στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρωσίας δεν υπαγορεύεται από την ανάγκη διατήρησης ενός συνεκτικού αφηγήματος με το Κρεμλίνο. Είναι τουλάχιστον αινιγματικό το γεγονός ότι μια εκκλησία, η οποία έχει υποφέρει τόσο πολύ από τους κομμουνιστές φαίνεται να τονίζει την εγγύτητα των αξιών της με μια κομμουνιστική χώρα έναντι της φιλελεύθερης Δύσης. Η εν λόγω ιδιαίτερη στάση της Ορθόδοξης εκκλησίας της Ρωσίας δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε από τη ρωσική παράδοση. Ο θρησκευτικός φιλόσοφος Βλαντιμίρ Σολοβιόφ προειδοποιούσε τον 19ο αιώνα για τον «άθεο σινικό πολιτισμό» και την «σινοποίηση της Ευρώπης» (ρωσικά: китайзация Европы), την οποία αντιλαμβανόταν ως απώλεια της πνευματικότητας και παράλληλη εγκαθίδρυση ενός ριζικού υλισμού. Σήμερα μεταξύ των κορυφαίων ιεραρχών μόνο ο αρχιερέας Μαξίμ Κοζλώφ έχει εκφράσει παρόμοιες ανησυχίες αναφερόμενος στο «πνευματικό κενό» της Κίνας περιγράφοντας την ως μια μεγάλη δύναμη, η οποία ουδέποτε ανέπτυξε μαζική θρησκευτικότητα.
Η διακήρυξη ενός κοινού δεοντολογικού μετώπου συνεπάγεται ότι η Κίνα αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση. Οι Ρώσοι ιερείς αναφέρονται στην Κίνα ως πηγή έμπνευσης όταν γίνεται λόγος για τον έλεγχο του διαδικτύου ή για την αντίσταση στην «ιδεολογία των έμφυλων ταυτοτήτων». Ο επίσκοπος Ιλαρίων (Αλφέγιεφ) παρατήρησε ενδεικτικά ότι, αν και ο κομμουνισμός είναι κακός (στην ΕΣΣΔ και στην Κίνα), τείνει να διατηρεί τις συντηρητικές κοινωνικές συμβάσεις. Η Ορθόδοξη εκκλησία της Ρωσίας έχει εξάγει ένα παρόμοιο συμπέρασμα με το Κρεμλίνο αναφορικά με την κύρια απειλή, η οποία είναι η Δύση και οι φιλελεύθερες ιδέες της. Ενώπιον του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων, η Ρωσία χρειάζεται συμμάχους για να ισορροπήσει απέναντι στη Δύση. Το γεγονός ότι η Κίνα μπορεί να βοηθήσει στην πτώση της φιλελεύθερης υπεροχής είναι πιο σημαντικό από τον αθεϊσμό του σινικού κομμουνισμού.
Η Alicja Curanović είναι μέλος της Σχολής Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου της Βαρσοβίας.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.