Από τον Thomas Bremer
Από τότε που ο Οικουμενικός Πατριάρχης παραχώρησε αυτοκεφαλία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας στις αρχές του 2019, υφίσταται ανταγωνισμός με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) όχι μόνο όσον αφορά την διεκδίκηση της κανονικότητας, αλλά και για τον αριθμό των ενοριών, καθώς και των πιστών. Κάθε μία από τις παραπάνω εκκλησίες όχι μόνο ισχυρίζεται ότι αποτελεί τη μοναδική κανονική εκκλησία της χώρας, αλλά και τη μεγαλύτερη. Ωστόσο, οι πολυάριθμες μεταβιβάσεις ενοριών από τη δικαιοδοσία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) σ’ αυτήν της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας (και ορισμένες φορές αντίστροφα), η εμπόλεμη κατάσταση και συνεπώς η ενασχόληση των αρχών, αλλά και των πιστών, με πιο επείγοντα ζητήματα, καθιστούν την εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων σχεδόν αδύνατη. Στις 13 Σεπτεμβρίου 2022, η επικεφαλής της Κρατικής Υπηρεσίας για την Εθνική Πολιτική και την Ελευθερία της Συνείδησης, Ολένα Μπόγκνταν, χαρακτήρισε δημοσίως την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) ως το μεγαλύτερο θρησκευτικό «δίκτυο» στη χώρα. Λίγες μέρες νωρίτερα, ένα έγγραφο που διέρρευσε υποδείκνυε ότι η διοίκηση της Ουκρανικής Υπηρεσίας Ασφαλείας –αναφορικά με την πόλη και την περιφέρεια του Κιέβου– δήλωνε πως οι μετακινήσεις πιστών από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας αποτελούν απειλή για την εθνική ασφάλεια (καθώς οι ενοριακές συναντήσεις όσων προετοιμάζουν τις μετακινήσεις μπορεί να οδηγήσουν σε ανοιχτές συγκρούσεις, επειδή «οι μετακινήσεις μπορεί να υποδαυλίσουν το διαθρησκευτικό μίσος»). Η Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας αντέδρασε με μια δήλωση στις 18 Οκτωβρίου, στην οποία υποστηρίζει ότι οι κρατικές αρχές εμποδίζουν την μεταβίβαση ενοριών από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας), «η οποία υποστηρίζεται μόνο από το 4% των πολιτών».
Παρόλα αυτά, το ερώτημα για το ποια εκκλησία είναι μεγαλύτερη παραμένει ανοιχτό, ενώ υπάρχουν δυο τρόποι για να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα. Ο πρώτος είναι με βάση τον αριθμό των ενοριών και ο δεύτερος σύμφωνα με τον αριθμό των πιστών. Όσον αφορά τις ενορίες, οι ουκρανικές αρχές διαθέτουν λεπτομερέστατα στατιστικά στοιχεία. Κάθε θρησκευτική κοινότητα, η οποία θέλει να υφίσταται νόμιμα στην Ουκρανία, πρέπει να εγγραφεί στην προαναφερθείσα Κρατική Υπηρεσία, καθώς και να παρέχει τακτικά στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των ενοριών, των κληρικών, των εκπαιδευτικών της ιδρυμάτων κ.λπ. Τα εν λόγω στατιστικά δεδομένα είναι διαθέσιμα εδώ και χρόνια και μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τη δυναμική της ανάπτυξης (ή της εξασθένισης) των θρησκευτικών κοινοτήτων. Ορισμένα στοιχεία είναι σημαντικά για την ερμηνεία των διαθέσιμων δεδομένων:
1. Ο αριθμός των ενοριών περιλαμβάνει «ενεργές» και «ανενεργές». Στα χρόνια των εντάσεων μεταξύ των ορθόδοξων κοινοτήτων, δημιουργήθηκαν ενορίες προκειμένου η εκάστοτε εκκλησία να φαίνεται παρούσα σε μια συγκεκριμένη περιοχή, ωστόσο, ορισμένες από αυτές δεν λειτούργησαν ποτέ στην πραγματικότητα.
2. Ο όρος «ενορία» δεν αναφέρει τίποτα για το μέγεθός της. Μπορεί να πρόκειται για έναν μεγάλο καθεδρικό ναό σε μια πόλη, όπου την Κυριακή τελούνται πολλές ακολουθίες με εκατοντάδες πιστούς ή μια μικρή εκκλησία σε ένα χωριό, όπου μπορεί να προσέρχονται κατά μέσο όρο την Κυριακή μόλις 15 άτομα. Οποιαδήποτε από τις παραπάνω μπορεί να θεωρηθεί ενορία.
3. Μετά την ίδρυση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας στις αρχές του 2019, εκατοντάδες ενορίες της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) μεταπήδησαν σ’ αυτήν. Έως το τέλος του Σεπτεμβρίου του 2022, υπήρχαν 1.151 τέτοιες περιπτώσεις. Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία αμφισβήτησε τις περισσότερες εκ των παραπάνω μεταβιβάσεων και τις πρόσβαλλε ενώπιον του δικαστηρίου. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ενορίες φαίνεται ότι δεν μετακινήθηκαν, αλλά ότι διαχωρίστηκαν: ένα μέρος προσχώρησε στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και ένα άλλο παρέμεινε στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας). Κατ’ αυτόν τον τρόπο η ενορία μεταβιβάζεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, αλλά η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία ιδρύει μια νέα ενορία στην ίδια πόλη ή χωριό. Αυτό σημαίνει ότι αυτομάτως αυξάνονται και οι δύο εκκλησίες (όσον αφορά τον αριθμό των ενοριών).
4. Τα στατιστικά στοιχεία αντικατοπτρίζουν την κατάσταση της 1ης Ιανουαρίου κάθε έτους. Ωστόσο, η κατάσταση μεταβλήθηκε σε πολλά μέρη μετά την έναρξη του πολέμου. Η ορθή καταγραφή των μεταβιβάσεων είναι συχνά αδύνατη, ενώ κανείς δεν μπορεί να παρέχει αξιόπιστα στοιχεία για την κατάσταση στα κατεχόμενα εδάφη και στις εμπόλεμες ζώνες. Ορισμένες πληροφορίες αναφέρουν ότι οι ρωσικές αρχές δεν επιτρέπουν την ύπαρξη καμίας άλλης εκκλησίας εκτός από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) (ή ακόμη και την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία), στα εδάφη που βρίσκονται υπό τον έλεγχό τους.
Με δεδομένα όλα τα παραπάνω ας προσπαθήσουμε να ρίξουμε μια ματιά στα πιο πρόσφατα στατιστικά στοιχεία (1 Ιανουαρίου, 2021). Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) είχε 12.406 ενορίες, μεταξύ των οποίων 239 ανενεργές και 89 μη εγγεγραμμένες. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας είχε 7.188 ενορίες, μεταξύ των οποίων 457 ανενεργές και 328 μη εγγεγραμμένες. Υπάρχουν άλλες επτά Ορθόδοξες εκκλησίες στην Ουκρανία, αλλά καμία από αυτές δεν έχει περισσότερες από 79 ενορίες, οπότε δεν είναι σημαντικές από στατιστική άποψη.
Οι εν λόγω αριθμοί δείχνουν ότι αν λάβουμε υπόψη τον αριθμό των ενοριών, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία φαίνεται αρκετά μεγαλύτερη. Υφίστανται τεράστιες διαφορές μεταξύ των περιφερειών. Σε ορισμένες από αυτές, μια εκκλησία μπορεί να είναι δέκα φορές μεγαλύτερη από μια άλλη (και το αντίστροφο).
Στο πλαίσιο αυτό, ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο αριθμός των κληρικών. Αμφότερες οι εκκλησίες έχουν πολύ λιγότερους κληρικούς απ’ ό,τι ενορίες (Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) 10.510 κληρικοί για 12.406 ενορίες· Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας 4.572 κληρικοί για 7.188 ενορίες). Εδώ, επίσης, οι περιφερειακές διαφορές είναι εξαιρετικά σημαντικές. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας έχει μία περιφέρεια στις 25 με περισσότερους κληρικούς απ’ ό,τι ενορίες, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) έχει μία στις 10. Ορίστε και δύο ακραιφνή παραδείγματα: στην περιφέρεια Τσερκάσι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) έχει μόνο 255 ιερείς για 569 ενορίες, ενώ στην περιφέρεια Βινίτσια, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας έχει 129 κληρικούς για 422 ενορίες.
Αναφορικά με τον αριθμό των πιστών δεν υπάρχουν επίσημα στατιστικά στοιχεία ούτε από τις εκκλησίες ούτε από το κράτος. Οι κοινωνιολόγοι έχουν προσπαθήσει να καθορίσουν τα στοιχεία μέσω ερευνών. Το Κέντρο Ραζούμκωφ, το σημαντικότερο ινστιτούτο για την έρευνα της κοινής γνώμης στην Ουκρανία, διεξάγει έρευνες επί σειρά ετών και δημοσιεύει τα αποτελέσματά του. Εδώ πρέπει επίσης να έχουμε υπόψη μας ορισμένα πράγματα:
1. Πολλοί Ορθόδοξοι Ουκρανοί (περίπου 36%) όταν ερωτώνται σε ποια εκκλησία ανήκουν, αυτοπροσδιορίζονται ως «απλά Ορθόδοξοι». Δεν θέλουν να ταυτιστούν με κάποια συγκεκριμένη εκκλησία, αλλά τονίζουν ότι είναι Ορθόδοξοι.
2. Οι ίδιοι οι ερευνητές παραδέχονται ότι συχνά οι ερωτηθέντες δεν γνωρίζουν το όνομα της εκκλησίας τους. Όταν μια ομάδα ανθρώπων ερωτάται σε ποια Εκκλησία ανήκει –και μετά από κάποιες άλλες ερωτήσεις το ίδιο ερώτημα επανέρχεται, αλλά με τις εκκλησίες να παρατίθενται σε διαφορετική σειρά- προκύπτουν ανόμοια αποτελέσματα. Προφανώς οι ερωτηθέντες βλέπουν την πρώτη εκκλησία στον κατάλογο, η οποία φαίνεται να ταιριάζει στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και την επιλέγουν. Το γεγονός ότι τα ονόματα των εκκλησιών είναι τόσο παρόμοια συμβάλλει επίσης σ’ αυτό το φαινόμενο.
3. Οι έρευνες χρησιμοποιούν εν μέρει σωστά ονόματα για τις εκκλησίες και εν μέρει ονόματα που δεν είναι τα επίσημα. Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία εμφανίζεται στα ερωτηματολόγια «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία – Πατριαρχείο Μόσχας». Αυτή δεν ήταν ποτέ η ονομασία της ούτε είναι τώρα. Εν μέσω της στρατιωτικής επίθεσης της Ρωσίας στην Ουκρανία, η οποία λαμβάνει χώρα με την υποστήριξη του Πατριάρχη Μόσχας, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι άνθρωποι που ανήκουν στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία θα επέλεγαν αυτό το πεδίο. Επιπλέον, τα ονόματα των προκαθημένων των Εκκλησιών συχνά προστίθενται στο όνομα της Εκκλησίας. Ο Μητροπολίτης Επιφάνιος (Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας) είναι πολύ πιο ενεργός στη δημόσια σφαίρα, στα μέσα ενημέρωσης κ.λπ. σε σύγκριση με τον όμολογό του τον Μητροπολίτη της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) Ονούφριο – το εν λόγω γεγονός καθιστά επίσης πιο πιθανό οι ερωτηθέντες να επιλέγουν την Εκκλησία δίπλα στην οποία αναγράφεται το όνομα του Επιφάνιου.
Πριν από τον πόλεμο, έγινε μια μελέτη πεδίου με απλή καταμέτρηση των εκκλησιαζομένων σε ορισμένα μέρη. Το αποτέλεσμα ήταν ιδιαίτερα απογοητευτικό. Παρά τον υψηλό βαθμό ευσέβειας και εκκλησιασμού, τον οποίο οι κοινωνιολόγοι είχαν διαπιστώσει εδώ και πολλά χρόνια, πολύ λιγότεροι άνθρωποι λάμβαναν μέρος στις ακολουθίες. Σε πολλά μέρη, αν όλοι όσοι είχαν δηλώσει παρευρίσκονταν όντως στους ναούς, τότε οι υπάρχοντες ναοί δεν θα ήταν αρκετοί για να δεχθούν τέτοιον αριθμό πιστών. Θα ήταν ενδιαφέρον να διεξαχθεί μια πιο ενδελεχής και καλύτερα συντονισμένη έρευνα, αλλά κάτι τέτοιο είναι αδύνατον υπό τις παρούσες συνθήκες του πολέμου. Ωστόσο, οι έρευνες δείχνουν ότι οι πιστοί της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) είναι περισσότερο αφοσιωμένοι στις ενορίες τους, πιο ενεργοί και προσέρχονται στις ακολουθίες περισσότερο απ’ ό,τι τα μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας.
Τα παραπάνω δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούμε να προβούμε σε καμία αξιόπιστη δήλωση σχετικά με τον αριθμό των πιστών. Ο αριθμός του 4% που αναφέρει η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας δεν είναι έγκυρος. Σύμφωνα με τους προαναφερόμενους περιορισμούς, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι μεγαλύτερη από πλευράς ενοριών, ενώ ακόμη κι αν ο πόλεμος οδήγησε στη μεταβίβαση εκατοντάδων ενοριών και την προσχώρηση τους στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, η διαφορά εξακολουθεί να είναι μεγάλη. Όσον αφορά τη δημόσια υποστήριξη και την ταύτιση σε μία από τις Εκκλησίες, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας φαίνεται να είναι ισχυρότερη.
Θα πρέπει όμως να αναρωτηθεί κανείς αν το νόημα βρίσκεται στους αριθμούς. Η επίλυση του ουκρανικού εκκλησιαστικού ζητήματος δεν θα επιτευχθεί με την περιθωριοποίηση μιας εκ των δύο εκκλησιών ή με την ενθάρρυνση των μετακινήσεων. Πρέπει να βρεθούν νέες μορφές συνύπαρξης, ακόμη και συνεργασίας ούτως ώστε να ξεπεραστεί η κατάσταση. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα φαίνεται, ωστόσο, απίθανο. Αντ’ αυτού, οι δύο εκκλησίες ανταγωνίζονται η μία την άλλη σε έναν αγώνα που καμία απ’ τις δύο δεν μπορεί να κερδίσει.
Ο Thomas Bremer είναι συνταξιούχος καθηγητής Οικουμενικής Θεολογίας και Σπουδών Ανατολικών Εκκλησιών του Πανεπιστημίου Münster στη Γερμανία.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου