Από την Maureen Perrie
Στις 8 Ιανουαρίου 2023, την Κυριακή μετά τα Χριστούγεννα, ο Πατριάρχης Κύριλλος κήρυξε στον αρχαίο Καθεδρικό Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Uspenskii) στο Κρεμλίνο της Μόσχας. Ο Πατριάρχης εξέθεσε μια πολύ αισιόδοξη άποψη για τη σημερινή κατάσταση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, για την οποία –όπως δήλωσε– όχι μόνο αναβίωσε αλλά και άνθισε στη μετασοβιετική περίοδο. Συνέκρινε την εν λόγω άποψη με την κατάσταση στην Ουκρανία, όπου τώρα επικρατεί η ίδια «δαιμονική τρέλα» (besnovanie), η οποία κυριαρχούσε στη Ρωσία τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση του 1917, όταν η «ανανεωτική» Εκκλησία, η «τεχνητά δημιουργημένη από τις άθεες αρχές», είχε καταλάβει τις εκκλησιαστικές εγκαταστάσεις της πραγματικής Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στη σημερινή Ουκρανία, ισχυρίστηκε ο Κύριλλος, έχει προκύψει ένα σχίσμα (raskol) που θυμίζει πολύ το σχίσμα των «Ανανεωτιστών» στη μετεπαναστατική Ρωσία. Αμφότερες οι καταστάσεις είναι σχεδόν πανομοιότυπες: και στις δύο περιπτώσεις, η δύναμη του κράτους βρισκόταν πίσω από τα σχίσματα– και στις δύο περιπτώσεις ο στόχος ήταν να αποδυναμωθεί και να καταστραφεί η Ορθόδοξη Εκκλησία, καθώς και να αποξενωθεί ο λαός του Θεού από αυτήν. Αλλά όπως ακριβώς το σχίσμα των «ανανεωτιστών» στη Ρωσία εξαφανίστηκε χωρίς να αφήσει ίχνη, την ίδια μοίρα θα έχουν και οι νέοι σχισματικοί στην Ουκρανία, επειδή εφαρμόζουν «μια πονηρή και διαβολική θέληση, καταστρέφοντας την Ορθοδοξία στη γη του Κιέβου». Όπως ακριβώς αφανίστηκαν οι σοβιετικοί ηγέτες που είχαν επιτεθεί στην Εκκλησία, έτσι θα χαθούν και οι σημερινές αρχές της Ουκρανίας.
Γιατί ο Πατριάρχης ανέφερε το σχίσμα των «Ανανεωτιστών» παραλληλίζοντας το με τις σημερινές διαιρέσεις στην Ουκρανική Ορθοδοξία; Ο όρος «ανανεωτιστές» αναφέρεται στην ομάδα των εκσυγχρονιστών μεταρρυθμιστών εντός της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και την δημιουργία μιας «συνοδικής» εκκλησία μετά το 1922, η οποία ευνοήθηκε από τις σοβιετικές αρχές εις βάρος της πατριαρχικής εκκλησίας. Ο Κύριλλος δεν προσδιορίζει σαφώς τους Ουκρανούς σχισματικούς τους οποίους συγκρίνει με τους «ανανεωτιστές», αλλά προφανώς έχει κατά νου την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, στην οποία το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως παραχώρησε αυτοκεφαλία τον Ιανουάριο του 2019. Η αντίπαλη Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία είχε διατηρήσει τους δεσμούς της με το Πατριαρχείο Μόσχας, ανακήρυξε την ανεξαρτησία της από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία τον Μάιο του 2022, αλλά η εν λόγω ανεξαρτησία δεν αναγνωρίζεται από τη Μόσχα και η πραγματική της αυτονομία αμφισβητείται από ορισμένες ουκρανικές αρχές.
Πριν από το κήρυγμα του Κυρίλλου τον Ιανουάριο, ο καθηγητής Α. Β. Σιπκώφ, αντιπρύτανης του Ρωσικού Ορθόδοξου Πανεπιστημίου της Μόσχας είχε προβεί σε σύγκριση των Ουκρανών σχισματικών και των Ρώσων «ανανεωτιστών» σε συνέντευξη που παραχώρησε στις 23 Νοεμβρίου 2022 στο τηλεοπτικό κανάλι RTV1. Μια μέρα πριν τη συνέντευξη Ουκρανική υπηρεσία ασφαλείας είχε πραγματοποιήσει έφοδο στη Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου, κατηγορώντας τους ηγέτες της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας για υποστήριξη των Ρώσων εισβολέων. Την ίδια ημέρα το Ουκρανικό κοινοβούλιο δέχθηκε εκκλήσεις για την απαγόρευση όλων των θρησκευτικών φορέων που αναγνωρίζουν την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Εντός αυτού του πλαισίου, ο Σιπκώφ υπενθύμισε προηγούμενες προσπάθειες των κυβερνητικών αρχών να απαγορεύσουν την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία με μεθόδους που περιλάμβαναν την υποκίνηση τεχνητών σχισμάτων. Ο Σιπκώφ ανέφερε ως κύριο παράδειγμα την σύσταση της «Ανανεωτικής» εκκλησίας με την σύμπραξη των Μπολσεβίκων. Αυτή, καθώς και άλλες σχισματικές ομάδες που δημιουργήθηκαν στις αρχές της σοβιετικής περιόδου –στο σημείο αυτό ο Σιπκώφ ανέφερε το παράνομο κίνημα των «κατακομβιστών» και τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία εκτός Ρωσίας– είχαν αποδειχθεί εφήμερες: οι «ανανεωτιστές» είχαν σταματήσει τη δραστηριότητά τους έως την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και οι «κατακομβιστές» ήταν ενεργοί έως τη δεκαετία του 1970, ενώ η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία εκτός Ρωσίας επανενώθηκε με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στις αρχές του 21ου αιώνα. Οι τωρινές Ουκρανικές αρχές, ωστόσο, όπως υποστήριξε ο Σιπκώφ, απέτυχαν να αφομοιώσουν τα μαθήματα της ιστορίας και απερίσκεπτα εκτίμησαν ότι μπορούν να απαγορεύσουν την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία –δίχως να συνειδητοποιούν ότι, ενώ είναι δυνατό να απαγορευτεί μια κανονική Εκκλησία σύμφωνα με τον νόμο, είναι αδύνατο να καταστραφεί η Εκκλησία ως κοινότητα πιστών. Αν ο Λένιν, ο Τρότσκι και ο Στάλιν απέτυχαν να αφανίσουν την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, ήταν ακόμη λιγότερο πιθανό να πετύχουν κάτι τέτοιο ο Ζελένσκι και ο Μπάιντεν σ’ αυτήν την τελευταία απόπειρα των «εκκοσμικευμένων άθεων» να καταστρέψουν την ορθόδοξη πίστη: η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία θα συνεχίσει να υφίσταται στην κανονική της επικράτεια, λόγω της παρουσίας εκατομμυρίων πιστών εκεί, κατέληξε ο Σιπκώφ.
Όπως και ο Σιπκώφ στην τηλεοπτική του συνέντευξη, κατά τον ίδιο τρόπο και ο Κύριλλος στο χριστουγεννιάτικο του κήρυγμα δεν παρείχε κανένα στοιχείο που να δικαιολογεί τον ισχυρισμό ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας είναι εργαλείο των Ουκρανικών αρχών. Αντίθετα, ο Πατριάρχης επικεντρώθηκε στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, προβαίνοντας σε μια διάκριση μεταξύ της κανονικής Εκκλησίας και των σχισματικών, η οποία αντανακλά την άποψη του για τη σύγκρουση στην Ουκρανία ως μια μάχη του καλού με το κακό. Φαίνεται ότι η έφοδος της Ουκρανικής υπηρεσίας ασφαλείας τον Νοέμβριο σε ένα ίδρυμα υψηλού κύρους όπως η Λαύρα των Σπηλαίων επέτρεψε στον Κύριλλο, όπως και στον Σιπκώφ νωρίτερα, να παρουσιάσει την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία ως θύμα διώξεων από την τωρινή Ουκρανική κυβέρνηση, όπως υπήρξε κάποτε η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία θύμα διώξεων από τους Μπολσεβίκους στην πρώιμη σοβιετική περίοδο. Φυσικά, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία τους τελευταίους μήνες δεν προέρχονται τόσο από τις ενέργειες των αρχών του Κιέβου, όσο από αυτές της κυβέρνησης της Μόσχας που διέταξε τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Η κατανοητή καχυποψία έναντι της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σήμερα στην Ουκρανία προκύπτει από τη σύνδεσή της με το Πατριαρχείο της Μόσχας και τις στενές σχέσεις του τελευταίου με το Κρεμλίνο. Αυτό είναι κάτι που ο Κύριλλος δεν μπορεί να το αναγνωρίσει ανοιχτά. Είναι προφανώς απλούστερο και πιο βολικό γι’ αυτόν να κατηγορεί την Ουκρανική κυβέρνηση για τη σημερινή κατάσταση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και να συκοφαντεί τις αρχές του Κιέβου συγκρίνοντας τις με τους άθεους μπολσεβίκους της πρώιμης σοβιετικής Ρωσίας που υποδαύλιζαν το σχίσμα.
Η Maureen Perrie είναι ομότιμη καθηγήτρια Ρωσικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου