Από την Λίντια Λόζοβα (Lidiya Lozova)
Η αγιογραφία θεωρείται δικαίως η οπτική έκφραση της Ορθόδοξης παράδοσης. Η εικόνα περιγράφει την διδασκαλία του Ευαγγελίου, τη λειτουργία, την υμνογραφία, τον βίο των αγίων, τα δόγματα και την εκκλησιαστική παιδαγωγία. Οι εικόνες μαρτυρούν την πραγματικότητα της σάρκωσης του Θεού, καθώς και το κατ’ εικόνα στον καθέναν μας, ενώ, παράλληλα, μας μυσταγωγούν σε μια μεταμορφωμένη, εσχατολογική πραγματικότητα –τόσο για την κτίση όσο και για τον άνθρωπο– στον παράδεισο επί της γης.
Εφόσον οι εικόνες αποτελούν κτιστά δημιουργήματα, έργα συγκεκριμένων πολιτισμών και κοινωνιών πρέπει να αναρωτηθούμε αν διακρίνονται από κάποιο ιδιαίτερο κοινωνικό ήθος. Η γενική παραδοχή αποφαίνεται ότι το κοινωνικό ήθος της εικόνας οφείλει να είναι «αποφατικό», επειδή η εικόνα κομίζει μια ηθική που δεν είναι «εκ του κόσμου τούτου». Γι’ αυτό το λόγο το νόημα της εικόνας δεν πρέπει να σχετίζεται με συγκεκριμένα κοινωνικά προβλήματα. Ωστόσο, δεδομένων των συνθηκών του σημερινού πολέμου στην Ουκρανία, όπου ορθόδοξοι πολεμούν και στις δυο πλευρές, οι εικόνες βρίσκονται και αυτές εν μέσω της σύγκρουσης. Στις 13 Μαρτίου 2022, την Κυριακή της Ορθοδοξίας, ο Πατριάρχης Κύριλλος δώρισε στη ρωσική φρουρά μια εικόνα της Παναγίας απ’ τον καιρό ου Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και κατ’ αυτόν τον τρόπο, ουσιαστικά, ευλόγησε τη ρωσική στρατιωτική επίθεση κατά της Ουκρανίας. Εν τω μεταξύ, μετά την απελευθέρωση του κατεχόμενου Βοβτσάνσκ βρέθηκαν εικόνες χαραγμένες στους τοίχους από Ουκρανούς αιχμαλώτους σε ρωσικό θάλαμο βασανιστηρίων. Οι εικόνες που δημιουργούνται σε περιόδους πολέμου διακρίνονται από ένα κοινωνικά θετικό νόημα, ενώ το κοινωνικό τους ήθος μπορεί να αποδειχθεί καθοριστικό για την ποιότητα της εικόνας καθαυτής.
Προς επίρρωση των παραπάνω, επιτρέψτε μου να αναλύσω δύο νεότερες εικόνες του Αγίου Μανδηλίου: την Αχειροποίητο Εικόνα του Σωτήρα του κιεβινού αγιογράφου Ολεξάντρ Κλίμενκο (2015) από το πρόγραμμα Icons on Ammo Boxes (Εικόνες σε κιβώτια πυρομαχικών) και την κύρια εικόνα του Καθεδρικού Ναού της Αναστάσεως των Ενόπλων Δυνάμεων της Ρωσίας (2020).
Το πρόσωπο του Χριστού είναι η εικόνα των εικόνων. Σύμφωνα με την παράδοση, εμφανίστηκε θαυματουργικά στο Άγιο Μανδύλιο, με το οποίο ο Χριστός σκούπισε το πρόσωπο του και αργότερα παραδόθηκε στον βασιλιά Άβγαρο της Έδεσσας, θεραπεύοντας τον από την ασθένεια του και αποτελώντας το πρότυπο για όλες τις εικόνες του Χριστού. Η εικόνα του Κλίμενκο φιλοτεχνημένη πάνω σε μια σανίδα από ένα κιβώτιο πυρομαχικών που είχε χρησιμοποιηθεί στην εμπόλεμη ζώνη, φανερώνει το παράδοξο του συνδυασμού της παραδοσιακής βυζαντινής αγιογραφίας του Σωτήρα με ένα αντικείμενο που σχετίζεται με τη βία. Η σανίδα, στην οποία απεικονίζεται η αγιογραφία δεν καλύπτεται από στρώματα γύψου και βερνικιού, ενώ το πρόσωπο που αναδύεται στο ξύλο φέρει ίχνη ζημιών, ρωγμές και υπολείμματα μετάλλων. Είναι φιλοτεχνημένο πάνω σε γυμνό φόντο χωρίς να θυμίζει την Αχειροποίητο Εικόνα του Αγίου Μανδηλίου· όπως οι παλαιότερες εικόνες αυτού του τύπου. Το φωτοστέφανο του Σταυρού δεν διαγράφεται, αλλά υποδηλώνεται από τις γαλάζιες παύλες στις τρεις πλευρές του κεφαλιού ζωγραφισμένες με το χέρι· πάνω τους, αντί για την παραδοσιακή επιγραφή «Ο ΩΝ», υπάρχουν μαύρες κηλίδες που φαίνεται να έχουν σκοπίμως προκληθεί από φωτιά. Η σανίδα είναι διακοσμημένη με έναν απλό στολισμό κόκκινων κουκίδων, επίσης φτιαγμένο με τα δαχτυλικά αποτυπώματα του καλλιτέχνη. Αυτό είναι το πρόσωπο του Θεού, το οποίο αποκαλύπτεται όχι σε έναν μεγαλοπρεπή ναό, αλλά στον τόπο της μεγαλύτερης δυστυχίας των κατ’ εικόνα Θεού δημιουργημένων ανθρώπων, την στιγμή της μεγαλύτερης ανάγκης τους γι’ Αυτόν – με έναν τρόπο άμεσο, λιτό και αρκετά απτό. Το ξύλο θυμίζει τον Σταυρό– το όργανο του μαρτυρίου του Χριστού και ταυτόχρονα σημάδι της νίκης Του επί του θανάτου, καθώς, παράλληλα, παρέχει μαρτυρία για την τρωτότητα του ανθρώπου. Το πρόγραμμα (Ammo Boxes) δεν αποποιείται της αναγκαιότητας στρατιωτικής άμυνας από τον εχθρό, αλλά στην ουσία επιδιώκει μια μεγαλύτερη νίκη: τη νίκη της ζωής επί του θανάτου. Επίσης, προβάλλει με αμεσότητα τις κατανυκτικές εικόνες στην κοινωνία των πολιτών, καθώς μέσω του προγράμματος Buy an Icon – Save a Life (αγόρασε μια εικόνα – σώσε μια ζωή), τα χρήματα από την πώληση αυτών των εικόνων, οι οποίες έχουν εκτεθεί σε περισσότερες από 100 εκκλησίες και δημόσιους χώρους, διατίθενται σε ένα κινητό εθελοντικό νοσοκομείο, το οποίο έχει βοηθήσει χιλιάδες τραυματίες Ουκρανούς από το 2014. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Αχειροποίητος Εικόνα του Χριστού αφού θεράπευσε θαυματουργικά τον βασιλιά Άβγαρο συνεχίζει σήμερα το ίδιο έργο. (Η εξεύρεση πόρων μέσω εικόνων σε κιβώτια πυρομαχικών έχει καταστεί κοινωνική τάση στην Ουκρανία. Πρόσφατα, η γκαλερί Iconart στο Λβιβ προσέγγισε είκοσι κορυφαίους σύγχρονους Ουκρανούς αγιογράφους, κυρίως απ’ το Λβιβ, με σκοπό τη δημιουργία έργων για τη δημοπρασία «Η εικόνα σώζει ζωές – Ουκρανία»).
Το κοινωνικοηθικό μήνυμα της άλλης εικόνας του Σωτήρα είναι ριζικά διαφορετικό και δεν διαφεύγει απ’ το ήθος του στρατιωτικού καθεδρικού ναού, ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως «ναός του πολέμου» αμέσως μετά την κατασκευή του. Εκεί η Αχειροποίητος Εικόνα του Αγίου Μανδηλίου επιλέχθηκε επειδή απεικονιζόταν στα λάβαρα του στρατηλάτη Αλεξάντερ Νέβσκι από το 13ο αιώνα, δηλαδή στο πλαίσιο της στρατιωτικής αντιπαράθεσης. Η εικόνα είναι ζωγραφισμένη σε ξύλινες σανίδες προερχόμενες από την άμαξα ενός πυροβόλου της εποχής του Μεγάλου Βόρειου Πολέμου από τον 18ο αιώνα, η οποία ανασύρθηκε από τον πυθμένα του ποταμού Νέβα– οι σανίδες στερεώθηκαν με μεταλλικά μέρη της ίδιας άμαξας και ξύλινα τμήματα ενός τυφεκίου Μοσίν του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η εικόνα, η οποία μοιάζει με ένα συνηθισμένο αντίγραφο ενός παλαιότερου πρωτοτύπου, περιβάλλεται από καλλιτεχνικά μεταλλικά ανάγλυφα που αναπαριστούν τις πιο δημοφιλείς εικόνες της Παναγίας στην Ρωσία και πλαισιώνουν σημαντικά γεγονότα από την ιστορία του Ρωσικού κράτους. Το όνομα του καλλιτέχνη δεν αναφέρεται πουθενά, σε αντίθεση με τις πληροφορίες για τα στρατιωτικά αντικείμενα. Το μάτι του θεατή προσελκύεται περισσότερο από το μεγαλείο και την πλούσια διακόσμηση ενός χάλκινου φορητού βωμού, στο κέντρο του οποίου είναι τοποθετημένη η εν λόγω εικόνα. Το παράδοξο του συνδυασμού μιας εικόνας με αντικείμενα βίας κρύβεται εντελώς από τον θεατή: αν δεν είχαμε διαβάσει για την άμαξα και το τουφέκι, δεν θα είχαμε ποτέ μαντέψει ότι είναι ενσωματωμένα στην όλη δομή. Η εικόνα καθαυτή συγχωνεύεται χρωματικά με την προσεκτικά επινοημένη και πλούσια διακοσμημένη χάλκινη κατασκευή, η οποία μοιάζει να καταργεί την «αναγκαία» δυστυχία του πολέμου μέσα σ’ αυτό το σοβιετορωσικό αφήγημα θριαμβευτισμού. Η εικόνα φαίνεται να δηλώνει ότι οι πληγές του πολέμου πρέπει να παραμείνουν αόρατες, μόνο η νίκη έχει σημασία. Η εν λόγω εικόνα δημιουργήθηκε εξ ολοκλήρου με έξοδα του Βλαντίμιρ Πούτιν δίχως κάποια απόπειρα συγκέντρωσης χρημάτων από πολίτες.
Σύμφωνα με τον Λεωνίδα Ουσπένσκυ: «η εικόνα δεν αντιπροσωπεύει τη θεότητα. Αντίθετα, σημαίνει την ανθρώπινη συμμετοχή στη ζωή του Θεού». Παρόλο που τα έργα του Κλίμενκο θεωρούνται πολιτιστικά καλλιτεχνήματα και όχι θρησκευτικές εικόνες, οι κανόνες δεν απαγορεύουν την φιλοτέχνηση μιας αγιογραφίας πάνω σ’ ένα κιβώτιο πυρομαχικών. Μια τέτοια αγιογραφία μάλιστα τονίζει την ιδιότητα της εικόνας ως αντικειμένου θεανθρώπινης κοινωνίας. Απ’ την άλλη πλευρά, σε τι είδους κοινωνία παραπέμπει μια εικόνα με κρυμμένα τουφέκια; Ακόμη κι αν θεωρείται η «κύρια εικόνα του καθεδρικού ναού», πρόκειται τελικά για πραγματική εικόνα; Σ’ ένα άλλο σημαντικό απόσπασμα, ο Ουσπένσκυ ισχυρίζεται ότι σκοπός της εικόνας δεν είναι να «συγκινεί» ή να «ευαισθητοποιεί», δηλαδή να εντείνει τα ανθρώπινα συναισθήματα, αλλά να μας οδηγεί «στην οδό της μεταμόρφωσης, αποκαθαίροντάς μας από κάθε έξαρση, η οποία μπορεί να είναι μόνο φθοροποιός». Σε ορισμένους, οι εικόνες πάνω σε κιβώτια πυρομαχικών φαίνονται ένα πολύ ευαίσθητο έργο. Ωστόσο, έχουν δημιουργηθεί εντός ενός οικουμενικού πλαισίου, στο οποίο οι Ορθόδοξες εκκλησίες είτε υποστηρίζουν τον πόλεμο, είτε «αποφατικώς» σιωπούν. Σ’ αυτήν την περίσταση, τέτοιες εικόνες αποτελούν μια προφητική φωνή. Είναι σαν λίθοι που διαλαλούν τη δόξα του Θεού (πρβλ. Κατά Λουκάν 19:37-40), αν και στην σημερινή κατάσταση το ρητό αντιστρέφεται, καθώς το εξής παράδοξο που αποκαλύπτεται είναι η ταπείνωση της εικόνας του Θεού. Δεν είναι σε ορισμένες περιπτώσεις πιο σωστό και αρμονικό με το νόημα της αγιογραφίας, η φιλοτέχνηση «ευαίσθητων» εικόνων απ’ την αντιγραφή των συνηθισμένων πρωτοτύπων;
Αφήνοντας ανοιχτό το παραπάνω ερώτημα, προτείνω να δούμε τις δύο εικόνες που αναφέρθηκαν παραπάνω ως αντιστοιχούσες στα δύο είδη κοινωνικού ήθους που διατυπώνονται σε κείμενα Ορθοδόξων εκκλησιών τον 21ου αιώνα: Η Βάση της Κοινωνικής Αντίληψης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (2000) και Υπέρ της του κόσμου ζωής: Το κοινωνικό ήθος της Ορθόδοξης Εκκλησία (Οικουμενικό Πατριαρχείο). Η Ρωσική εκκλησία προβάλλει μια συνολικά απαισιόδοξη στάση απέναντι στην αμαρτωλή ανθρώπινη φύση και ικανότητα μεταμόρφωσης του κόσμου– εστιάζει στις χριστιανικές αξίες και την καλλιέργεια μιας ορθόδοξης κοινωνίας με τη βοήθεια του κράτους και διατυπώνει οδηγίες σε όλο το κείμενο με σκοπό την αντιμετώπιση απειλών προερχόμενων από την εκκοσμίκευση. Στην ενότητα «Πόλεμος και Ειρήνη», η εκκλησία ενθαρρύνεται σε συνεργασία με τις Ένοπλες δυνάμεις και οι άνθρωποι καλούνται να δώσουν τη ζωή τους για την προστασία της πατρίδας. Εγκρίνει τον «δίκαιο πόλεμο» και παραθέτει παραδείγματα αγίων που ευλόγησαν το ποίμνιο τους θεωρώντας τον πόλεμο ως οδό σωτηρίας. Τίποτα δεν αναφέρεται για την ανάγκη μετάνοιας όσων έλαβαν μέρος στις εχθροπραξίες και την θεραπεία των ψυχικών τραυμάτων λόγω του πολέμου. Το ήθος του εν λόγω κειμένου συνάδει με την εικόνα του Σωτήρα στον Καθεδρικό ναό των Ενόπλων δυνάμεων.
Σε αντίθεση με το παραπάνω, το κείμενο Υπέρ της του κόσμου ζωής: Το κοινωνικό ήθος της Ορθόδοξης Εκκλησίας (Οικουμενικό Πατριαρχείο), δείχνει μια συμμετοχική στάση απέναντι στον κόσμο και την ιστορία εκ μέρους της Εκκλησίας. Δεν αντιπαραθέτει εκκλησία και κοινωνία, ενώ πλαισιώνεται από μια διαλογική προοπτική και χρησιμοποιεί συμπονετική γλώσσα. Στο τμήμα «Πόλεμος, ειρήνη και βία» καταδικάζει τη βία καθαυτή, παραδέχεται το δικαίωμα της αυτοάμυνας και την ανάγκη προστασίας των ευάλωτων μέσω της βίας ως τραγική αναγκαιότητα του πληγωμένου από την αμαρτία κόσμου, ωστόσο, απορρίπτει τη θεωρία του «δίκαιου πολέμου» στην Ορθοδοξία και επιδιώκει τη μελλοντική θεραπεία των εμπλεκόμενων μερών, συμπεριλαμβανομένου του στρατού, εστιάζοντας στην κλιμάκωση των ειρηνευτικών προσπαθειών. Η εικόνα του Σωτήρα εκ μέρους του Κλίμενκο δημιουργήθηκε σύμφωνα με το πνεύμα αυτού του κειμένου. Εξετάζοντας τους δύο Σωτήρες, προσπάθησα να επισημάνω τη σημασία των κοινωνικοηθικών επιπτώσεων των εικόνων στον πόλεμο μέσω συνεκτικών παραδειγμάτων. Παρόλα αυτά δεν ισχυρίζομαι ότι όλοι οι νεώτεροι Ρώσοι αγιογράφοι συμμερίζονται το ήθος του κειμένου της Ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας και ότι όλες οι ουκρανικές αγιογραφίες φιλοτεχνούνται σύμφωνα με το πνεύμα του κειμένου του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αν και το κείμενο Η Βάση της Κοινωνικής Αντίληψης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αποτελεί επίσημο κείμενο της Ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας, χρησιμεύει επίσης και ως κοινωνική διδασκαλία της Ουκρανικής ορθόδοξης εκκλησίας που εξακολουθεί να συνδέεται με το Πατριαρχείο Μόσχας. Εν τω μεταξύ, παρόλο που το κείμενο Υπέρ της του κόσμου ζωής: Το κοινωνικό ήθος της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν είναι επισήμως αποδεκτό στην Ουκρανία, η δημοσίευσή του το 2020 χαιρετίστηκε με υποστήριξη και ενθουσιασμό, ιδίως στην Ορθόδοξη εκκλησία της Ουκρανίας. Αλλά η πραγματική κατάσταση σχετικά με τις σύγχρονες εικόνες και το κοινωνικό τους ήθος είναι πιο περίπλοκη, ειδικά αν λάβει κανείς υπόψη του παραδείγματα της νέας εικονογραφίας με αναφορές στον πόλεμο και τις εικόνες που εμφανίστηκαν πρόσφατα στην Ουκρανία – ένα θέμα που χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση.