Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές, διαδραματίζεται η τραγωδία της απέλασης των μοναχών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (υπό τον Μητροπολίτη Ονούφριο) από την Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου.
Επισκέφθηκα τη Λαύρα των Σπηλαίων για πρώτη φορά τον Νοέμβριο του 1988. Ένα τμήμα της Μονής είχε μόλις επαναλειτουργήσει και ήταν συγκινητικό να παρατηρώ πώς οι μοναχοί αποκαθιστούσαν τον τρόπο ζωής τους μετά από δεκαετίες σοβιετικών διώξεων. Ένας από τους ηλικιωμένους μοναχούς «υπερηφανευόταν» ότι είχε εκδιωχθεί από τρία διαφορετικά σοβιετικά καθεστώτα. Αν και ορισμένοι βλέπουν αναλογίες μεταξύ της εμπειρίας του παραπάνω μοναχού και της σημερινής διαμάχης, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.
Επισκέφθηκα τη Λαύρα εκ νέου το 2006. Η αλλαγή ήταν τεράστια. Τα μικρά, φτωχά και πρόχειρα καταλύματα είχαν μετατραπεί σ’ έναν ευρύχωρο, πλούσιο και εντυπωσιακό χώρο, με εκκλησίες, κελιά, κήπους, εστιατόρια και καταστήματα. Αυτό που προκαλούσε ιδιαίτερη εντύπωση ήταν τα ακριβά πολυτελή SUV αυτοκίνητα των κληρικών που εισέρχονταν κα εξέρχονταν από τις εγκαταστάσεις της Μονής. Πράγματι, επρόκειτο για μια εντυπωσιακή αλλαγή σε σχέση με τη φτώχεια που είχα παρατηρήσει δεκαοκτώ χρόνια νωρίτερα. (Θυμήθηκα μια ιστορία που μου διηγήθηκε ένας Σέρβος ιερέας σχετικά με τον Πατριάρχη Παύλο, ευλογημένη η μνήμη του. Μου είπε ότι ο Πατριάρχης όταν πήγε στην πρώτη του συνάντηση στη Σύνοδο, κοίταξε έξω απ’ το παράθυρο και είδε ένα πάρκινγκ με ακριβά αυτοκίνητα. «Ποιανού αυτοκίνητα είναι αυτά;» ρώτησε. «Παναγιότατε, αυτά τα αυτοκίνητα ανήκουν στους επισκόπους» του απάντησαν. Ο Πατριάρχης τότε αποκρίθηκε: «Χμμμ…Αναρωτιέμαι τι είδους αυτοκίνητα θα οδηγούσαν αν είχαν δώσει όρκο πενίας».)
Επισκέφθηκα τη Λαύρα ξανά το 2016, αυτή τη φορά με τη σύζυγό μου. Μέχρι τότε το Κίεβο ήταν ξεκάθαρα μια ουκρανική πόλη, ενώ το 1988 η ρωσική γλώσσα ήταν η επίσημη και το 2006 εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται κατά κόρον, η κυρίαρχη γλώσσα, ωστόσο, στο δρόμο, στα καταστήματα και στα εστιατόρια κ.λπ. ήταν η ουκρανική. Περνώντας την πύλη της Λαύρας ήταν σαν να περνούσες τα σύνορα με τη Ρωσία. Όλες οι πινακίδες ήταν στα ρωσικά, όπως και οι συνομιλίες. Οι ερωτήσεις που γίνονταν στα ουκρανικά στα διάφορα καταστήματα εκκλησιαστικών ειδών αντιμετωπίζονταν με καχύποπτα βλέμματα και απαντιούνταν στα ρωσικά. Όταν πήγαμε για ξενάγηση στα σπήλαια με σκοπό να προσκυνήσουμε τα άγια λείψανα, και αφού πληρώσαμε στην είσοδο, ο πωλητής μας ρώτησε στα ρωσικά: «καταλαβαίνετε ρωσικά, σωστά;» και η γυναίκα μου απάντησε αμέσως στα ουκρανικά «όχι, δεν καταλαβαίνουμε. Θα θέλαμε η ξενάγηση να γίνει στα ουκρανικά». Η απάντησή της προκάλεσε καταιγισμό ψιθύρων μεταξύ των κυριών από την άλλη πλευρά του ταμείου και ένα τηλεφώνημα κάπου αλλού, μετά το οποίο μας είπαν ότι «η ξενάγηση δεν μπορεί να γίνει στα ουκρανικά. Είστε εντάξει με τα αγγλικά;». Το 2016 είκοσι πέντε χρόνια μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας και δύο χρόνια μετά την πρώτη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, ήταν «αδύνατο» να βρεθεί κάποιος που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ξενάγηση στα ουκρανικά στη Λαύρα των Σπηλαίων, στο Κίεβο στην πρωτεύουσα της Ουκρανίας, στο κέντρο της «Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας!».
Γιατί η κυβέρνηση προβαίνει σε έξωση των μοναχών τώρα; Δεν είμαι κάτοχος εμπιστευτικής πληροφόρησης, αλλά διαβάζω ουκρανικά και ρωσικά, παρακολουθώ τις κρατικές και εκκλησιαστικές ειδήσεις από την Ουκρανία και μου φαίνεται ότι δεν υπάρχει ένας μόνο λόγος γι’ αυτή την απόφαση, αλλά πλήθος παραγόντων.
Το πρώτο σημείο που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι η δράση της κυβέρνησης δεν είναι μια σοβιετικού τύπου επίθεση κατά της θρησκείας καθαυτής, όπως αυτή που αντιμετώπισε ο ηλικιωμένος μοναχός που συνάντησα το 1988. Είναι κυρίως μια αμφιλεγόμενη και αναμφισβήτητα υπερβολική αντίδραση σε αυτό που θεωρείται υπαρξιακή απειλή. Οι μοναχοί είναι ελεύθεροι να εκπληρώνουν το λειτούργημά τους, απλώς όχι στη συγκεκριμένη τοποθεσία. Γιατί;
Πιστεύω ότι ο κύριος λόγος βρίσκεται σε αυτό που είδα κατά τη διάρκεια των δύο προηγούμενων επισκέψεων για τις οποίες αναφέρθηκα παραπάνω: στη χλιδή και την ευμάρεια, καθώς και στην αντι-ουκρανική προκατάληψη που βίωσαν οι επισκέπτες της Λαύρας κατά τη διάρκεια δεκαετιών. Δεν γνωρίζω κανέναν ιερέα στη Βόρεια Αμερική που μπορεί να αγοράσει τα αμάξια που είδα να οδηγούν ιερείς και μοναχοί ενώ βρισκόμουν στη Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου. Πώς μπορεί κάποιος– ειδικά μοναχός!– να διατηρεί τέτοια αμάξια σε μια χώρα που ο μέσος μισθός ήταν λιγότερο από 200 δολάρια το μήνα; Από που προέρχονταν αυτά τα χρήματα; Κατά τον ίδιο τρόπο η lingua franca της Λαύρας και της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) ήταν η ρωσική και λειτουργική γλώσσα η εκδοχή της ρωσικής εκκλησιαστικής σλαβονικής και όχι η ουκρανική. Τέτοια πράγματα είναι ιδιαίτερα εμφανή, ειδικά σε μια χώρα που διέρχεται από τη διαδικασία της αποαποικιοποίησης και έχει ιστορία αποικιοκρατικής καταπίεσης.
Πάντα εντυπωσιαζόμουν από την ευλάβεια και την αγάπη που φανερώνουν οι Έλληνες –ακόμη και όσοι δεν είναι τόσο ευσεβείς– για τα μοναστήρια. Αντιθέτως, οι ορθόδοξοι Ουκρανοί είναι επιφυλακτικοί απέναντι στον μοναχισμό. Γιατί; Ενώ οι Έλληνες μοναχοί υποστήριζαν και συμμετείχαν στον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδας, τα μοναστήρια στην Ουκρανία αποτελούσαν για εκατοντάδες χρόνια κέντρα αποικιακής επιρροής και εξουσίας, στελεχωμένα και καθοδηγούμενα σε μεγάλο βαθμό από μοναχούς που συχνά ήταν ρωσικής καταγωγής και πιστοί στο τσαρικό ή σοβιετικό καθεστώς. Οι αποκαλύψεις των τελευταίων έξι μηνών σχετικά με μοναχούς και κληρικούς της δικαιοδοσίας του Μητροπολίτη Ονουφρίου που διέδιδαν ρωσική προπαγάνδα και υποστήριζαν ενεργά τη ρωσική εισβολή τροφοδοτούν τις προϋπάρχουσες υποψίες.
Κατά τη γνώμη μου, ο σκανδαλώδης χαρακτήρας αυτής της διαμάχης δεν οφείλεται τόσο στη λήξη της συμφωνίας μίσθωσης μεταξύ της ουκρανικής κυβέρνησης και της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που υπάγεται στον Ονούφριο, αλλά μάλλον στην αντίδραση (καθώς και στην έλλειψή της) εκ μέρους πολλών ορθόδοξων εκκλησιών και ιεραρχών ενάντια στον Πατριάρχη Μόσχας, ο οποίος υποστηρίζει ενεργά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ενώ η «αντιπαράθεση της Λαύρας των Σπηλαίων» εγείρει προφανή και εύλογα ερωτήματα αναφορικά με την θέση της ουκρανικής κυβέρνησης για τη θρησκευτική ελευθερία, άλλα, πιο σημαντικά θεολογικά ερωτήματα καθίστανται προφανή στα ορθόδοξα μέσα ενημέρωσης διά της απουσίας τους.
Ήδη από την ανακοίνωση της ακύρωσης της συμφωνίας μίσθωσης εκ μέρους της Ουκρανικής κυβέρνησης, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει αναρτήσει στην ιστοσελίδα της επιστολές υποστήριξης από διάφορα πατριαρχεία και ιεράρχες προς τους μοναχούς, καθώς και καταδίκες των ουκρανικών αρχών. Ωστόσο, είναι δύσκολο ο οποιοσδήποτε να λάβει σοβαρά υπόψη του τέτοια κείμενα, όταν εκατοντάδες χιλιάδες στρατιωτικοί (Ρώσοι και Ουκρανοί!) και δεκάδες χιλιάδες Ουκρανοί πολίτες έχουν χάσει τη ζωή τους και τραυματιστεί, ενώ, επίσης, το ένα τρίτο ή μπορεί και το ήμισυ των Ουκρανών πολιτών έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους την ώρα που ο ρωσικός στρατός επιτίθεται καθημερινά σε αμάχους και αστικές υποδομές και όλα αυτά με την αμέριστη ευλογία και υποστήριξη του Πατριάρχη Μόσχας.
Θα ήθελα να εγκαλέσω εκείνους που τον τελευταίο καιρό ανησυχούν έντονα για την κατάσταση της θρησκευτικής ελευθερίας στην Ουκρανία να μελετήσουν πρώτα την κατάσταση της θρησκευτικής ελευθερίας στη Ρωσία και τα προσωρινώς κατεχόμενα εδάφη. Ενώ η εκκλησία του Ονουφρίου στην Ουκρανία δεν έχει απαγορευτεί, η ύπαρξη Ουκρανικών Ορθοδόξων καθώς και άλλων εκκλησιών και πολιτιστικών ιδρυμάτων στην Ρωσία είναι απαγορευμένη. Στον αριθμό αυτό συμπεριλαμβάνονται πολλές άλλες οργανώσεις όχι μόνο θρησκευτικές και πολιτιστικές, αλλά και αυτές που υποστηρίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η ερώτηση που θέτω σε όσους ανησυχούν τόσο πολύ για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ουκρανία είναι: «τι έχετε κάνει για να υποστηρίξετε τα ανθρώπινα δικαιώματα στη Ρωσία;».
Κατά τον ίδιο τρόπο, αναρωτιέμαι γιατί τα περισσότερα, αν όχι όλα τα πατριαρχεία και οι ιεράρχες που υποστηρίζουν τους μοναχούς του Ονουφρίου στο Κίεβο, δεν μπόρεσαν με ειλικρίνεια και θάρρος να καταδικάσουν ανοιχτά και κατηγορηματικά την απρόκλητη επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία και ιδιαίτερα την ξεκάθαρη αντιχριστιανική υποστήριξη αυτού του πολέμου από τον Πατριάρχη Μόσχας;
Δύο λόγοι είναι προφανείς. Η σιωπή μπορεί να υποδηλώνει συναίνεση ή φόβο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το «καλύτερο σενάριο» θα ήταν οι εκκλησίες και οι ιεράρχες που δεν έχουν καταδικάσει κατηγορηματικά την αντιχριστιανική φιλοπόλεμη στάση του Πατριάρχη Μόσχας απλώς να φοβούνται· ίσως λόγω πιθανής αντεκδίκησης, απώλεια οικονομικής υποστήριξης ή την «εισβολή» του Πατριαρχείου Μόσχας στο δικό τους κανονικό έδαφος κ.λπ. Πιο ανησυχητική είναι η θεωρία ότι όσοι δεν έχουν καταδικάσει ανοιχτά την υποστήριξη του Πατριάρχη Μόσχας στον γενοκτονικό πόλεμο του Πούτιν, στην ουσία είναι υποστηρικτές του.
Ο Χριστός καυτηριάζει τους θρησκευτικούς ηγέτες της κοινότητάς ως «διυλίζοντες τον κώνωπα, την δε κάμηλον καταπίνοντες» (Μτ. 23:24). Η διαμάχη σχετικά με την ακύρωση της μίσθωσης μεταξύ της Ουκρανικής κυβέρνησης και της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που υπάγεται στον Ονούφριο, αν μη τι άλλο, αποκαλύπτει τις εκκλησίες και τους ιεράρχες, οι οποίοι, ενώ είναι έξαλλοι με τον «κώνωπα» της αντιπαράθεσης μεταξύ κυβέρνησης και μοναχών, φαίνεται να μην έχουν κανένα πρόβλημα να καταπίνουν την «καμήλα» της αντιχριστιανικής πολεμοκαπηλείας του Πατριάρχη Μόσχας. Έως ότου όλες οι Ορθόδοξες εκκλησίες, οι ιεράρχες και ο κλήρος καταδικάσουν ξεκάθαρα, δημόσια, προφητικά και απερίφραστα την υποστήριξη του Πατριάρχη και του Πατριαρχείου Μόσχας στον γενοκτονικό πόλεμο του Πούτιν κατά της Ουκρανίας, η Ορθόδοξη εκκλησία θα συνεχίσει να χάνει την αξιοπιστία της ως έγκυρο χριστιανικό σώμα.
Ο π. Bohdan Hladio είναι Ουκρανός Ορθόδοξος ιερέας, καθώς και υποψήφιος διδακτορικός φοιτητής στη Θεολογική Σχολή του Τορόντο. Υπηρετεί στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου