Ο σύγχρονος εβραιοχριστιανικός διάλογος έχει καθοριστεί, σε γενικές γραμμές, από τη δυτική, αμερικανική και ευρωπαϊκή πραγματικότητα μετά το Ολοκαύτωμα, στην οποία κύριοι συμμετέχοντες ήταν οι Καθολικοί και φιλελεύθεροι Προτεστάντες.
Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί που βρίσκονται άραγε; Σύμφωνα με την Sandrine Caneri:
… οι Ορθόδοξοι εκείνη την περίοδο απλώς δεν ήταν σε θέση να συμμετάσχουν. Οι εκκλησίες της Ανατολικής Ευρώπης δεν είχαν ακόμη πραγματική παρουσία στη Δύση. Ως επί το πλείστον, είτε βρίσκονταν υπό κομμουνιστική κυριαρχία, είτε η παρουσία τους στη Δύση ήταν πρόσφατη. Δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν τις δικές τους κοινότητες και δομές και ταυτόχρονα να αναλάβουν τις ευθύνες ενός σοβαρού διαθρησκειακού διαλόγου. Αντιθέτως, σήμερα οι Ανατολικοί Ορθόδοξοι είναι απαλλαγμένοι από τον κομμουνισμό και έχουν δημιουργήσει εδώ και δεκαετίες κοινότητες σε όλον τον κόσμο. Συμμετέχουν, όμως, στον εβραιοχριστιανικό διάλογο; (The Wheel 17/18, Άνοιξη/Καλοκαίρι 2019, σ. 34)
Δεν είμαι σίγουρος ποια είναι τα κριτήρια για να κρίνουμε αν όντως οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί έχουν «συμμετοχή» στο διάλογο, αλλά υπάρχει μια μακρά ιστορία σχέσεων μεταξύ Ορθόδοξων Χριστιανών και Εβραίων. Πράγματι, έχουν πραγματοποιηθεί έντεκα συναντήσεις μεταξύ της Διεθνής Εβραϊκής Επιτροπής Διαθρησκευτικών Διαβουλεύσεων (ΔΙΕΔΔ) και του Οικουμενικού Πατριαρχείου, εκ των οποίων συμμετείχα στις τρεις τελευταίες. Ομολογουμένως, έλαβαν χώρα στο υψηλότερο θεσμικό επίπεδο και διενεργήθηκαν μεταξύ μιας μικρής ομάδας επιστημόνων και ως εκ τούτου δεν είναι γνωστές στο ευρύ κοινό. Είμαι βέβαιος ότι υπάρχουν και άλλες προσπάθειες διαλόγου τις οποίες δεν γνωρίζω. Παρόλα αυτά, η καταγραφή τους αποτελεί επιθυμητό στόχο.
Παλαιότερα, οι συσκέψεις αυτές ήταν αρκετά επίσημες και «ακαδημαϊκές». Αυτό που υπερίσχυε ήταν η παρουσίαση κειμένων, ορισμένα εκ των οποίων έχουν δημοσιευθεί. Οι εν λόγω διαβουλεύσεις δεν κατέληξαν σε κάποια μόνιμη επαφή ή δράση. Τα τελευταία χρόνια, όμως, υπάρχει μια ανανεωμένη δραστηριότητα και μια κοινή δέσμευση ενίσχυσης και ανάπτυξης των σχέσεων μας, συμπεριλαμβανομένων των προσπαθειών για τη διεύρυνση, εμβάθυνση καθώς και δημοσιοποίηση του διαλόγου.
Ορισμένα από τα παραπάνω οφείλονται στις ηγετικές ικανότητες του Παναγιωτάτου Πατριάρχου Βαρθολομαίου και του Γέροντα Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Εμμανουήλ, οι οποίοι υποστήριξαν και ενθάρρυναν τον διάλογο μεταξύ Ορθοδόξων και Εβραίων. Η ΔΕΕΔΔ και το Οικουμενικό Πατριαρχείο συγκρότησαν μια κοινή ομάδα εργασίας το 2019. Όταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης επισκέφθηκε τη Νέα Υόρκη το 2021 για τα θυρανοίξια του Ναού και Εθνικού Προσκυνήματος του Αγίου Νικολάου στο Μανχάταν, ο οποίος είχε καταστραφεί στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, είχε την ευγένεια να βρει τον χρόνο στο πρόγραμμά του και να συναντηθεί με μια αντιπροσωπεία της ΔΕΕΔΔ. Η ΔΕΕΔΔ έχει συναντηθεί αρκετές φορές με τον Παναγιώτατο και στην ανωτέρω συνάντηση η ομάδα παρουσίασε το σχέδιό της για την επόμενη διαβούλευση καθώς και τους στόχους για τη σύσφιξη των σχέσεων.
Η 11η Ακαδημαϊκή Διαβούλευση μεταξύ Ιουδαϊσμού και Ορθόδοξου Χριστιανισμού πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Δεκέμβριο στη Βιέννη, φέρνοντας σε επαφή Εβραίους και Ορθόδοξους Χριστιανούς από τέσσερις ηπείρους και δώδεκα χώρες. Σκόπιμα οργανώσαμε αυτή τη συνάντηση ούτως ώστε να έχει λιγότερο επίσημο χαρακτήρα από τις προηγούμενες και να παρέχει περισσότερες δυνατότητες για επικοινωνία. Ενώ υπήρχαν ουσιαστικές εισηγήσεις, είχαμε επίσης την ευκαιρία να μάθουμε ο ένας για τον άλλον σε προσωπικό επίπεδο. Αμφότερες οι πλευρές συμφώνησαν ότι επρόκειτο για την καλύτερη διαβούλευση της σύγχρονης ιστορίας. Ολοκληρώσαμε τη διαβούλευση εκφράζοντας την πεποίθησή μας για τη διατήρηση της δυναμικής του διαλόγου, μέσω ανάπτυξης εκπαιδευτικών προγραμμάτων και υλικού για σπουδαστές εκκλησιαστικών σχολών, καθώς και με την ενθάρρυνση περαιτέρω γνωριμίας των κοινοτήτων. Σκοπός μας είναι επίσης η εξεύρεση τρόπων διάδοσης των νέων και ενδιαφερόντων εξελίξεων στις σχέσεις μεταξύ Ορθόδοξων Χριστιανών και Εβραίων μέσω του παρόντος ιστολογίου αλλά και μέσω ενός σεμιναρίου στο επερχόμενο συνέδριο της ΔΕΕΔΔ.
Είναι σημαντικό για τους Εβραίους που συναναστρέφονται με Ορθόδοξους να θυμόμαστε ότι ο πρώτος κανόνας του διαθρησκειακού διαλόγου είναι να επιτρέπουμε στους «αλλούς» να αυτοπροσδιορίζονται. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί αναφορικά με τις διαφορές των Ορθόδοξων Χριστιανών από τις Δυτικές εκκλησίες, με τις οποίες οι Εβραίοι είναι πιο εξοικειωμένοι. Επομένως, αναγκαία είναι η κατανόηση, μεταξύ άλλων, των θεολογικών διαφορών, αλλά και του «οικοσυστήματος» της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η σημασία του αυτοκεφάλου, του τρόπου λήψης αποφάσεων, καθώς και του ρόλου των Πατριαρχών. Για παράδειγμα, ενώ ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ θα μπορούσε να επιβάλει μια αλλαγή στην ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής, κάτι τέτοιο δεν ισχύει στην Ορθοδοξία. Το να περιμένουμε από τους Ορθόδοξους να συμπεριφέρονται όπως οι Ρωμαιοκαθολικοί δεν αποτελεί σωστή στρατηγική.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, έχω ακούσει πολλές φορές ότι η «Ορθόδοξη Εκκλησία χρειάζεται μια παρόμοια Διακήρυξη Σχέσης της Εκκλησίας με τις άλλες θρησκείες»[1], ότι «η Ορθόδοξη λειτουργία πρέπει να αναθεωρηθεί» ό ότι «οι Ορθόδοξοι πρέπει να σταματήσουν να τιμούν τους Πατέρες» λόγω αντισημιτικού περιεχομένου στα έργα τους. Σχόλια όπως αυτά βασίζονται σε έλλειψη κατανόησης του Ορθόδοξου Χριστιανισμού. Οι Εβραίοι μπορούν θεμιτά να ελέγξουν τους Ορθόδοξους σχετικά με τον τρόπο, με τον οποίοι οι ίδιοι και η εβραϊκή παράδοση παρουσιάζονται στην Ορθόδοξη διδασκαλία, τη λατρεία και το κήρυγμα. Ωστόσο, οι Εβραίοι θα πρέπει επίσης να κατανοήσουν πώς λειτουργεί η Ορθόδοξη τάξη και πιο συγκεκριμένα τον ρόλο των Πατέρων και της Θείας Λειτουργίας στην Ορθόδοξη θεολογία. Οι Εβραίοι μπορούν δικαίως να περιμένουν από την Ορθόδοξη Εκκλησία να αντιμετωπίσει και να απαντήσει αυτές τις προκλήσεις, αλλά οι απαντήσεις πρέπει να προκύψουν με γνήσιο και οργανικό τρόπο από την Εκκλησία, όπως αυτή η ίδια αντιλαμβάνεται την ύπαρξή Της.
Μια βασική δυναμική των Εβραιοχριστιανικών σχέσεων στη Δύση είναι η ιστορία του αντί-ιουδαϊσμού/αντισημιτισμού στην Καθολική Εκκλησία και μεταξύ των Προτεσταντών αργότερα, με αποκορύφωμα τη Σοά (Ολοκαύτωμα). Ενώ ο Ανατολικός Χριστιανισμός διακρίνεται από τη δική του ιστορία αντί-Ιουδαϊσμού καθώς και τη δική του σχέση με τα παγκόσμια γεγονότα που απαιτούν πληρέστερη έρευνα, η ιστορία αυτή δεν παύει να είναι διαφορετική από εκείνη της Δύσης. Εβραίοι και Ορθόδοξοι θα πρέπει να ερευνήσουν από κοινού αυτήν την ιστορία σύμφωνα με τους δικούς της όρους και πλαίσιο. Υφίστανται επιπλέον πλευρές της σχέσης Ορθόδοξων και Εβραίων, οι οποίες δεν συνάδουν με το κυρίαρχο αφήγημα, συμπεριλαμβανομένων τόσο των σημείων επαφής όσο και των διαφορών. Για παράδειγμα, οι Ορθόδοξοι και οι Εβραίοι στη Δύση αποτελούν ξεχωριστές μειονότητες, γι’ αυτό και η από κοινού διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο κάθε κοινότητα βιώνει αυτό το γεγονός αποτελεί σημαντικό στοιχείο οικοδόμησης μιας αμοιβαίας κατανόησης.
Ευτυχώς, δεν χρειάζεται να ξεκινήσουμε από το μηδέν! Τα τελευταία χρόνια έχουν δημοσιευθεί αρκετές σημαντικές μελέτες που εμβαθύνουν στον ιδιαίτερο χαρακτήρα των σχέσεων μεταξύ Ορθοδόξων Χριστιανών και Εβραίων. Σε αυτές περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, ένα συνέδριο αφιερωμένο στη Βυζαντινή Λειτουργία και τους Εβραίους, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Οικουμενικών Σπουδών του Σιμπίου τον Ιούλιο του 2019. Ένας συλλογικός τόμος της σειράς Review of Ecumenical Studies (Επιθεώρηση Οικουμενικών Μελετών), αφιερωμένος στις σχέσεις Εβραίων και Ορθόδοξων Χριστιανών (Τόμος 11: Τεύχος 2, Αύγουστος 2019, καθώς και δύο συλλογικοί τόμοι: Elonei Mamre: The Encounter of Judaism and Orthodox Christianity [Ελονέϊ Μάμρε: Η Συνάντηση του Ιουδαϊσμού με τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό] (Fortress Academic, 2022) και Tois Pasin ho Kairos: Judaism and Orthodox Christianity Facing the Future [Τοίς πάσιν ο Καιρός: Ιουδαϊσμός και Ορθόδοξος Χριστιανισμός ενώπιον του Μέλλοντος] (Fortress Academic, 2023). Και τους δύο τόμους επιμελήθηκαν οι Nicholas de Lange, Elena Narinskaya, and Sybil Sheridan. Εδώ αξίζει να σημειωθεί το τμήμα της ιστοσελίδας της Ελληνορθόδοξης Αρχιεπισκοπής Αμερικής με τίτλο “Responding to Anti-Semitism” [Αντιμετωπίζοντας τον αντισημιτισμό] καθώς και ένα πρόσφατο διαδικτυακό σεμινάριο που διοργανώθηκε από το Ορθόδοξο Θεολογικό Σωματείο στην Αμερική με θέμα “Anti-Judaism in Orthodox Hymnography: Beginning a Conversation before Holy Week.” [Ο αντι-Ιουδαϊσμός στην Ορθόδοξη Υμνογραφία: Ξεκινώντας μια Συζήτηση πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα].
Όπως δήλωσε ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης όταν συναντηθήκαμε το 2021: «Κατά τη διάρκεια της ιστορίας, οι κοινότητές μας είχαν πολλά κοινά σημεία. Είμαστε άνθρωποι που υπήρξαν ακλόνητοι απέναντι στις αντιξοότητες. Είμαστε δύο κοινότητες που αντιστάθηκαν στην καταπίεση. Είμαστε δύο λαοί που υπηρετούμε τον Θεό του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ, που πιστεύουμε στην έμφυτη αξιοπρέπεια του ανθρώπου, ο οποίος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού». Αυτό αποτελεί το ισχυρό θεμέλιο, στο οποίο θα οικοδομηθεί η αναζωογονημένη και ανανεωμένη μας σχέση.
[1] Πρόκειται για Διακήρυξη της Β΄ Βατικανής Συνόδου με την ονομασία Nostra Aetate, την οποία διακήρυξε επίσημα ο Πάπας Παύλος ΣΤ΄ στις 28 Οκτωβρίου 1965.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου