Ο Πύργος της Βαβέλ και η έννοια της Σομπόρνοστ

Το Τμήμα Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων της Ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας ανέφερε μια συνέντευξη του Πατριάρχη Κυρίλλου, στην οποία ερωτήθηκε από δημοσιογράφους του καναλιού Rossiya TV για την επίσκεψή του στη Λατινική Αμερική τον Φεβρουάριο του 2016. Τότε, ο Κύριλλος μίλησε για τις εντυπώσεις του στη Λατινική Αμερική και τις ελπίδες του για την ήπειρο. Με συγκριτικό τρόπο, αναλογίστηκε την εμπειρία της Σοβιετικής Ένωσης, στην οποία κυριαρχούσε το κρατικό μονοπώλιο, το οποίο είχε ως σκοπό την επιδίωξη συγκεκριμένων αναπτυξιακών στόχων. Εξέφρασε τη γνώμη ότι η Λατινική Αμερική βρίσκεται σε ένα παρόμοιο σταυροδρόμι μεταξύ εκκοσμικευμένων και θρησκευτικών επιρροών. Το 2016, ο Κύριλλος δήλωσε ότι η Ρωσία επιδιώκει την ενσωμάτωση της εκκλησιαστικής εμπειρίας στην αναπτυξιακή της πορεία. Αναφέρεται ότι είπε τα εξής: «Σήμερα προσπαθούμε να οικοδομήσουμε– όχι χωρίς δυσκολίες ή κριτική– μια κοινωνία όπου η θρησκευτική πίστη μπορεί να συνυπάρξει αρμονικά με την παιδεία, την τεχνολογία, την πληροφόρηση και τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Και το καθήκον της Εκκλησίας στη Ρωσία είναι η υποστήριξη της σύνθεσης των πνευματικών και υλικών πραγμάτων». Υπό το πρίσμα αυτής της αλλαγής, ο Κύριλλος προτείνει στη Λατινική Αμερική αυτό που θεωρεί ότι η σύγχρονη Ρωσία έμαθε κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής Ένωσης. Προειδοποιεί, δηλαδή, ότι καμιά χώρα δεν μπορεί «να επιτύχει τέτοιους στόχους χωρίς τον Θεό, όπως ακριβώς αποδείχθηκε ότι είναι αδύνατο να κτιστεί ο Πύργος της Βαβέλ». Η αναφορά του Πατριάρχη Κύριλλου στον Πύργο της Βαβέλ χρήζει κριτικής εξέτασης λαμβάνοντας υπόψη την επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία.

Σύμφωνα με το ενδέκατο κεφάλαιο του βιβλίου της Γενέσεως, οι κάτοικοι της Σεναάρ στη Βαβυλώνα ξεκίνησαν να χτίσουν έναν μεγάλο πύργο. Ποιος ήταν ο σκοπός τους; Έλεγαν ο ένας στον άλλον: «Ελάτε να χτίσουμε μια πόλη, κι έναν πύργο που η κορφή του να φτάνει στους ουρανούς. Έτσι θα γίνουμε ονομαστοί και δε θα διασκορπιστούμε πάνω στη γη» (Γένεσις 11:4). Ωστόσο, οι ενέργειές τους έρχονταν σε αντίθεση με την προηγούμενη εντολή του Θεού στον Νώε: «να κάνετε πολλά παιδιά, ώστε οι απόγονοί σας να εξαπλωθούν πάνω στη γη» (Γένεσις 9:1).

Μέχρι τότε οι κάτοικοι της γης μιλούσαν όλοι «μία γλώσσα και χρησιμοποιούσαν τις ίδιες λέξεις» (Γένεσις 11:1).  Οι εβραϊκές λέξεις του κειμένου θέτουν τους στόχους του χτίστη. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η λέξη «γλώσσα» φέρει την έννοια ενός έθνους με συγκεκριμένα σύνορα, ενώ η λέξη «λέξεις» συγγενεύει με τον κοινό σκοπό αναφορικά με τα ζητήματα και τις υποθέσεις της κοινότητας. Αυτό που έχει περαιτέρω ενδιαφέρον είναι η ετυμολογία της λέξης «Βαβέλ», η οποία προέρχεται από μια ακκαδική λέξη που σημαίνει «η πύλη του Θεού». Αν η ακκαδική ερμηνεία της λέξης είναι ορθή, δεν φαίνεται ότι οι ίδιοι οι οικοδόμοι πίστευαν ότι θα πετύχαιναν τους στόχους τους χωρίς τον Θεό. Μόνο το εβραϊκό λογοπαίγνιο μεταξύ Μπαμπέλ (Βαβέλ) και μπαλάλ, δείχνει πώς «προκάλεσε σύγχυση» στη γλώσσα και αποκαλύπτει οποιοδήποτε ανόητο συμπέρασμα ή ψεύτικες προθέσεις.

Σήμερα, η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει εξαπλωθεί σχεδόν σε όλες τις χώρες του κόσμου. Αναμφίβολα, η απόσταση, η γλώσσα και η διαφορετική κουλτούρα καθιστούν την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων αρκετά δύσκολη και συχνά αδύνατη. Ωστόσο, αν η ιστορία του Πύργου της Βαβέλ μας διδάσκει κάτι, αυτό είναι ότι η διασπορά και η διαφορά στην γλώσσα και τον πολιτισμό έχουν, κατά κάποιο τρόπο, ως στόχο να μας φέρουν πιο κοντά στον σκοπό του Θεού. Οι ευλογίες του Θεού δεν συγκεντρώνονται σε ένα μονάχα μέρος ή έδαφος.

Πιστεύω ότι μια σύγχρονη ερμηνεία αυτής της ιστορίας είναι ότι οι άνθρωποι πρέπει να προσεγγίσουν ο ένας τον άλλον και να έρθουν κοντά στη χώρα και τη γλώσσα του άλλου για να βιώσουν την καθολική ευλογία του Θεού. Αυτή η κίνηση όμως απαιτεί εξαιρετική ταπείνωση, χρόνο και στοχασμό. Μια τέτοια κίνηση σημαίνει ότι καμία ενιαία «γλώσσα», δηλαδή κανένα μέρος ή έθνος, δεν αποτελεί «πύλη του Θεού». Αναμφίβολα, η διασπορά των απογόνων του Νώε, αποσταθεροποίησε όλα όσα ήταν γνωστά  και συνηθισμένα, αλλά παρείχε μια ευκαιρία για την ύπαρξη πολλών εθνών εν κοινωνία. Σ’ αυτό το πλαίσιο, πιστεύω ότι η ρωσική ορθόδοξη ιδέα της σομπόρνοστ (καθολικότητα) μέμφεται την υποστήριξη του Πατριαρχείου Μόσχας στον πολεμο του Πούτιν στην Ουκρανία, ενώ παράλληλα, προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία.

Κατά τη διάρκεια της κίνησης της επανένωσης για τη συνένωση των βυζαντινών αυτοκρατόρων με σκοπό την προσβολή του Παπισμού, η λέξη σομπόρνοστ εμφανίστηκε σε μια ύστερη μεσαιωνική σλαβική εκδοχή του Συμβόλου της Πίστεως Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως και σημαίνει «συνάγωντας», σε αντίθεση με τον όρο καφολίτσεσκο, ο οποίος συχνά νοείται ως «εξάπλωση σε όλο τον κόσμο» (Nichols, 1989). Η ιδέα της σομπόρνοστ αναπτύχθηκε περαιτέρω από τους σλαβόφιλους, ιδίως από τον Αλεξέι Χομιακώφ και αποτυπώνεται αδρά από τον Πωλ Γκαβριλιούκ: «η ενότητα της εκκλησίας βασίζεται στην ελευθερία και την αγάπη, παρά στην εξωτερική εξουσία» (2014). Υφίστανται τρεις κύριες ερμηνείες της σομπόρνοστ: σομπόνορστ ως καθολικότητα, ­σομπόρνοστ ως συνοδικότητα και ­σομπόρνοστ ως αδελφότητα (Valliere, 2016). Ενώ οι τρεις αυτές ερμηνείες συνιστούν μια ολοκληρωμένη εικόνα, πιστεύω ότι ο περαιτέρω προβληματισμός σχετικά με τη σομπόρνοστ ως συνοδικότητα και την σομπόρνοστ ως αδελφότητα είναι απαραίτητος στη δημόσια Ορθοδοξία. Αυτά τα δύο δίνουν έμφαση στο «πώς» έναντι του «τι».

Αναφορικά με την ανάπτυξη του όρου σομπόρνοστ εκ μέρους του Χομιακώφ, ο Paul Valliere επισημαίνει ότι η «αμαρτία του Δυτικού σχίσματος για τον Χομιακώφ έγκειται όχι στο τι έκανε η Δυτική εκκλησία αλλά στο πώς το έκανε, ενεργώντας μονομερώς και όχι εν κοινωνία, μέσω μιας εκτελεστική απόφασης και όχι μέσω συναινέσεως» (2017).  Επομένως, το νόημα της «σύναξης» που εμπεριέχεται στην έννοια της σομπόρνοστ μπορεί να μη συνάδει με το παράδειγμα του Πύργου της Βαβέλ, αλλά σχετίζεται με τη συζήτηση για τη διαδικασία ή το πνεύμα ενότητας και αλληλεπίδρασης των Χριστιανών εν μέσω της διασποράς τους σε ολόκληρο τον κόσμο. Η ανωτέρω θεώρηση καθιστά αναγκαίο έναν τρόπο αλληλεπίδρασης εν συνοχή και κοινωνία. Υπάρχει όμως μια πλευρά, η οποία δεν θα καταστεί ποτέ δυνατή και αποκλείει αμετάκλητα έναν αμετανόητο άνθρωπο ή ηγέτη– αυτή είναι η αιματοχυσία.

Μετά την αρχική εντολή του Θεού προς το Νώε και τους απογόνους του: «να κάνετε πολλά παιδιά, ώστε οι απόγονοί σας να εξαπλωθούν πάνω στη γη», ο Θεός προσθέτει έναν όρο για το πώς οι άνθρωποι θα κινηθούν εντός του κόσμου: «όποιος αφαιρέσει τη ζωή άλλου ανθρώπου, και τη δική του τη ζωή κάποιος άλλος θα του την πάρει· γιατί ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα του. Κι εσείς να κάνετε πολλά παιδιά, ώστε οι απόγονοί σας να εξαπλωθούν πάνω στη γη» (Γένεσις 9:6-7).

Η οικοδόμηση μιας κοινωνίας ή η προσπάθεια διατήρησης ιστορικών συνόρων και συμφερόντων μέσω της αιματοχυσίας καθώς και ο ισχυρισμός ότι οι εν λόγω στόχοι επιτυγχάνονται διά της βοήθειας του Θεού είναι ανοησία. Ο πόλεμος και οι διαιρέσεις συνεχίζουν να αποκαλύπτουν την επιθυμία πολιτικών οντοτήτων και εθνών να οικοδομήσουν μια «πύλη του Θεού» αλλά τελικά μόνο σύγχυση προκύπτει. Πιστεύω ότι οι Ορθόδοξες εκκλησίες πρέπει να συνεχίσουν τη συζήτηση σχετικά με την σομπόρνοστ ως συνοδικότητα και την σομπόρνοστ ως αδελφότητα. Μια τέτοια συζήτηση είναι εξαιρετικά σημαντική για το πώς οι Ορθόδοξες εκκλησίες προσεγγίζουν η μία την άλλη. Το «πώς» δεν καθίσταται δυνατό μέσω της αιματοχυσίας, αλλά μέσω της αποκατάστασης και της ενίσχυσης των οδών της ελευθερίας, της αγάπης και της ευλογίας πέρα από σύνορα και όρια.