Πρώτον, θα ήθελα να τονίσω δύο πράγματα. Από το 2009 έως το 2019 συμμετείχα ενεργά στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία· από το να ψέλνω μέχρι να βοηθάω έναν ιερομόναχο σε μια τοπική ενορία κοντά στο Κίεβο, καθώς και έναν επίσκοπο κατά τη διάρκεια ταξιδιών στο εξωτερικό, ενώ παράλληλα ήμουν διερμηνέας για προσκεκλημένους από το εξωτερικό στη Λαύρα των Σπηλαίων, τη Μητρόπολη και την Θεολογική Ακαδημία του Κιέβου. Δεύτερον, ήμουν μεταξύ των συγγραφέων της πρόσφατης δήλωσης κατά της βίας αναφορικά με την επίλυση συγκρούσεων μεταξύ εκκλησιαστικών κοινοτήτων στην Ουκρανία, η οποία συντάχθηκε μετά τη βίαιη δράση υποστηρικτών της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας εναντίον μελών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σχετικά με την χρήση ενός εκκλησιαστικού κτιρίου στην πόλη Ιβάνο-Φρανκίφσκ. Είμαι κατά της βίας και των παράνομων ενεργειών εντός και εκτός Εκκλησίας, όπου κι αν συμβαίνουν.
Ωστόσο, στο πλαίσιο της διεθνούς συμπαράστασης που εκφράζεται σήμερα προς την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, πρέπει να παραδεχτώ ότι η κοινωνική αντίθεση και η βία, η οποία στρέφεται εναντίον αυτής της εκκλησίας εντός της ουκρανικής κοινωνίας δεν πρόκειται για ένα τεχνητό κατασκεύασμα των ουκρανικών αρχών– κατά τη γνώμη μου, αποτελεί μια αντίδραση στην κρυφή δομική βία, η οποία υφίσταται στον πυρήνα της από τη δεκαετία του 1990 και ιδιαίτερα μετά το 2014, όταν άλλαξε η ηγεσία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ασφαλώς, υπάρχουν πολλοί ευγενικοί άνθρωποι, καλοί ποιμένες και θετικές τοπικές πρωτοβουλίες σ’ αυτήν. Αλλά υφίστανται και συστημικά ζητήματα, τα οποία με απομάκρυναν από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία το 2019 και έγιναν αφόρητα για όσους Ουκρανούς συμμετέχουν σήμερα στην αντίσταση εναντία της ρωσικής επιθετικότητας.
Στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) έγινα μάρτυρας πολλών εξευτελισμών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που δικαιολογούνται από «πνευματική άποψη», όχι μόνο σε προσωπικό επίπεδο, αλλά και μαθαίνοντας από εμπειρίες φίλων. Ως απλή ενορίτισσα, η εν λόγω εκκλησία αποτελούσε συχνά ένα μέρος, όπου συστηματικά διδασκόμασταν πως είμαστε πολύ αμαρτωλοί για να έχουμε διαφορετική γνώμη από τον ιερέα ή τον επίσκοπο ή για να νιώθουμε καλά με τον εαυτό μας (ειδικά ως μια γυναίκα που τολμά να στοχάζεται πάνω σε θεολογικά θέματα) και γενικά να έχουμε τη δική μας άποψη. Αν συνέβαινε κάτι δυσάρεστο, τις περισσότερες περιπτώσεις ερμηνευόταν ως προσωπικό λάθος και ενοχή, την οποία θα έπρεπε να αποδεχτούμε ταπεινά αντί να αλλάξουμε κάτι άλλο, εκτός απ’ τον ίδιο μας τον εαυτό. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει με άμεσο τρόπο ή με πιο διακριτικό. Αν κάποιος ήταν δυνατός, με αυτοπεποίθηση και συντονισμένος με την «κεντρική γραμμή», πιθανόν δεν θα παρατηρούσε τις πολλές επιβλαβείς συμπεριφορές και στάσεις που υπάρχουν εκεί. Αλλά αν κάποιος ήταν πιο ευάλωτος και κριτικά σκεπτόμενος, αυτή η κατάσταση θα τον δυσκόλευε.
Αυτή η δομική βία είναι παρόμοια με την κατάσταση στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, αν και στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία τα πράγματα είναι πιο ήπια. Δυστυχώς, η εν λόγω βία είναι, ίσως, χαρακτηριστικό του μεγαλύτερου τμήματος του Ορθόδοξου κόσμου εν γένει, συμπεριλαμβανομένης τη Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας. Ωστόσο, υπάρχει μια ιδιαίτερη πτυχή της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, στο επίπεδο της συλλογικής συνείδησης, που την καθιστά διαφορετική από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία: ενώ η τελευταία κηρύσσει συνεχώς στους Ρώσους πόσο σπουδαίοι είναι ως έθνος, στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία η «Ουκρανία» και η «Ουκρανικότητα» αναπαρίσταται με έναν τρόπο που θυμίζει παρωδία: στα κηρύγματα, στις ομιλίες και στις συμπεριφορές μαθαίνουμε ότι είμαστε κάπως διαφορετικοί από τους Ρώσους, αλλά η Ουκρανική γλώσσα, ο πολιτισμός, η ιστορία είναι δευτερογενείς, πιο πρωτόγονα, μερικές φορές θεωρούνται και κατώτερα – σε τέτοιο βαθμό που η προσευχή στα ουκρανικά ακόμη και η προσευχή με την ουκρανική προφορά της εκκλησιαστικής σλαβονικής γλώσσας (η οποία έχει διαφορετικές εκδοχές παρά τις προσπάθειες της Μόσχας να την ενοποιήσει) προκαλεί αμηχανία και ντροπή. Ναι, θεωρητικά, οι ενορίες της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας έχουν την επιλογή να προσεύχονται στα ουκρανικά, στην πράξη, όμως η «ηθική» πίεση εναντίον αυτής της επιλογής ήταν τόσο μεγάλη όλα αυτά τα χρόνια της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας που μόνο τα ευαγγελικά αναγνώσματα και τα κηρύγματα γίνονταν συνήθως στην ουκρανική γλώσσα, ενώ η Θεία Λειτουργία τελέστηκε στα ουκρανικά μόνο σε μια ενορία στο Κίεβο που γνωρίζω και το 2019 η ίδια η ενορία προσχώρησε πάραυτα στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας.
Αυτή τη στιγμή υπάρχουν αρκετά σοβαρά γεγονότα, για τα οποία η ουκρανική κοινωνία δεν μπορεί να συγχωρήσει την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία. Μεταξύ αυτών είναι το περιβόητο επεισόδιο του 2014, όταν ο Μητροπολίτης Ονούφριος και δυο άλλοι επίσκοποι δεν σηκώθηκαν από τις θέσεις τους στο ουκρανικό κοινοβούλιο κατά τη διάρκεια του λεπτού σιγής στη μνήμη των Ουκρανών στρατιωτών, οι οποίοι έπεσαν στα πεδία μαχών της ανατολικής Ουκρανίας κατά την έναρξη της κατοχής του Ντονμπάς. Οι εν λόγω επίσκοποι ήταν οι μόνοι που παρέμειναν καθιστοί, δήθεν για να διαμαρτυρηθούν «κατά του πολέμου» και «προς υποστήριξη του λαού του Ντονμπάς».
Εν συνεχεία, μιλώντας σχετικά με το Γολοντομόρ, ο Μητροπολίτης Ονούφριος προέβη στη διαβόητη δήλωση ότι αυτό ήταν μια «αξιοκρατική τιμωρία»– εννοώντας ότι οι Ουκρανοί οργάνωσαν και άξιζαν την τραγωδία του Μεγάλου Λιμού που έλαβε χώρα τον 20ο αιώνα, επειδή εγκατέλειψαν την εκκλησία.
Aυτό είναι χαρακτηριστικό της λογικής της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που προωθεί την αυτοενοχοποίηση. Παρόλο που ο Μητροπολίτης Ονούφριος καταδίκασε τη ρωσική επιθετικότητα εξαρχής, υπάρχουν πολλά μέλη της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, συμπεριλαμβανομένων γνωστών μου, που εξακολουθούν να πιστεύουν ότι μας βομβαρδίζουν δικαίως εξαιτίας των αμαρτιών μας. Τέτοια μηνύματα ακούγονται και από ορισμένους υπερασπιστές της Λαύρας των Σπηλαίων του Κιέβου σήμερα. Ορισμένες φορές η δήλωση «είμαστε υπέρ της Ουκρανίας ,προσευχόμαστε για τις Ένοπλες Δυνάμεις» και «ο πόλεμος γίνεται εξαιτίας των αμαρτιών μας» ή «κανείς δεν είναι ένοχος», προέρχονται από το ίδιο πρόσωπο (δήλωση ενός επισκόπου της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σε έναν απλό ενορίτη), προκαλώντας μια σχιζοφρενική αίσθηση. Οι οδυρμοί μετάνοιας μπορεί να δίνουν την εντύπωση ταπεινότητας αν δεν λάβουμε υπόψη μας το πλαίσιο, ωστόσο, πολύ συχνά στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία η κύρια αμαρτία για την οποία οι Ουκρανοί πρέπει να μετανοήσουν σε αυτόν τον πόλεμο, φαίνεται να είναι οι διαδηλώσεις του Μαϊντάν το 2013 και η «Επανάσταση της Αξιοπρέπειας». Για ποιο λόγο άραγε; Μα, επειδή «προκάλεσαν τη Ρωσία». Σύμφωνα με τη λογική τους, αν ήμασταν ταπεινοί, δεν θα είχε συμβεί τίποτα.
Παρεμπιπτόντως, όταν ξεκίνησαν οι διαδηλώσεις στο Μαϊντάν, δίδασκαν στους φίλους μου από τη Θεολογική Ακαδημία του Κιέβου ότι η τάξη είναι σημαντική στο δημόσιο βίο και ότι στα βυζαντινά χρόνια οι εξεγέρσεις καταπνίγονταν δίκαια, με βίαιο τρόπο, για χάρη του κοινού καλού. Εν τω μεταξύ, Ορθόδοξοι φίλοι και αξιωματούχοι στη Ρωσία δημοσίευαν άρθρα και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σχετικά με τη μη-βία του Ιησού ως απάντηση στη ρωμαϊκή κατοχή.
Μεταξύ άλλων ενεργειών που θα μείνουν αξέχαστες και ασυγχώρητες στην Ουκρανία είναι η άρνηση ορισμένων ιερέων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας να τελέσουν κηδείες για πεσόντες Ουκρανούς στρατιώτες, από το 2014 έως σήμερα. Αν και αυτές ήταν μεμονωμένες περιπτώσεις και όχι μαζικό φαινόμενο, η απουσία οποιασδήποτε αντίδρασης από την ηγεσία στιγματίζει σύνολη την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία στην ευρύτερη κοινωνία. Στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, το σύνθημα «Δόξα στην Ουκρανία» θεωρείται συχνά «άθεος» και «εθνικιστικός» χαιρετισμός, ενώ χρησιμοποιείται μόνο η φράση «Δόξα στον Θεό». Ωστόσο, σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, η άρνηση να πει κάποιος «Δόξα στην Ουκρανία» ισοδυναμεί με φιλορωσική στάση– πολλοί ιερείς τόσο από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας όσο και από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία επιλέγουν να λένε «Δόξα στον Θεό, δόξα στην Ουκρανία!» ως μια πολύ πιο λογική λύση.
Τέλος, άλλο πρόβλημα αποτελεί η συνεχής έμφαση στην αποκλειστική «κανονικότητα» εντός της Ουκρανίας και η κατηγορηματική άρνηση να διενεργηθεί οποιοσδήποτε διάλογος με τους «σχισματικούς» (την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας) και το Οικουμενικό Πατριαρχείο– πράξη που θεωρείται πνευματικά ως πειρασμός από πολλά μέλη της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σαν να μιλήσουν με τον διάβολο, να προδώσουν τον Χριστό και να πάνε στην κόλαση. Φαίνεται πως αυτή η στάση αποτελεί έναν προφανή πολιτικό χειρισμό. Υπό το φως των πρόσφατων ευρημάτων της Ουκρανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών για τη συνεργασία μελών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας με τη Ρωσική Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας, η «πνευματική» φύση αυτής της άρνησης προκαλεί ευρεία κοινωνική διαφωνία. Εν τω μεταξύ, η απροθυμία της Συνόδου της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας να προβεί σε απαραίτητες διαρθρωτικές αλλαγές στο Καταστατικό της μετά τη Σύνοδο της 27ης Μαΐου στην περιοχή Φεοφάνιγια (Θεοφάνεια), αναγνωρίζοντας και καταδικάζοντας τα περιστατικά συνεργασίας στις τάξεις της, καθώς και να απευθυνθεί την Ορθοδοξία παγκοσμίως, απλώς επιβεβαιώνουν την συνεχιζόμενη εξάρτησή της από τη Μόσχα.
Εν ολίγοις, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είναι ευπρόσδεκτη στην Ουκρανία στο σύνολο της, παρά τη συμμετοχή της στις προσπάθειες παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας και την υπηρεσία πολλών μελών της στις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις. Γενικά, η εν λόγω εκκλησία δεν παρέχει κανένα συνεκτικό όραμα για την αλληλεπίδρασή της με την κοινωνία και το ρόλο της, εκτός από το ότι είναι εναντίον της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας εξακολουθώντας εν μέρει να παραμένει πιστή στη Μόσχα. Εν τω μεταξύ, η «καθαρή εσχατολογία» που φαίνεται να προσφέρει στον κόσμο τώρα, εκλιπαρώντας για βοήθεια, ενώ βρίσκεται μακριά από την ουκρανική κοινωνική πραγματικότητα και ακόμα συνδεδεμένη με τη Ρωσία, μοιάζει αδιέξοδη. Για πολλά χρόνια, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία είχε την πολυτέλεια να είναι βίαιη εντός και εκτός, αδιαφορώντας για την ευρύτερη κοινωνία. Τώρα όμως δεν μπορεί να εφαρμόσει στον ίδιο της τον εαυτό την «αξιοκρατική τιμωρία», επειδή, από τη δική της οπτική γωνία, αυτή η λογική δεν ισχύει για μια κανονική εκκλησία, αλλά μόνο για μεμονωμένα πρόσωπα και εκκοσμικευμένα έθνη. Εν τω μεταξύ, οι Ουκρανοί που αναγνωρίζουν τη δομική υποκρισία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, εφαρμόζουν την παραπάνω τιμωρία με αρκετά ωμό τρόπο σ’ αυτήν.
Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφέρω τα λόγια του Nicholas Sooy, του προέδρου του Ορθόδοξου Συλλόγου για την Ειρήνη, ο οποίος μίλησε για το νόημα της Σταυροειδούς Εκκλησίας στο συνέδριο της IOTA στο Βόλο το 2023: «Η Εκκλησία πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες της και να αναγνωρίσει τη συλλογική ενοχή που φέρει για τις πράξεις των μελών και των ηγετών της. Εκτός από αυτό όμως, η Εκκλησία πρέπει να θεωρείται η ίδια ως φέρουσα την ενοχή ολόκληρης της ανθρωπότητας, διότι η Εκκλησία είναι του Χριστού, και ο Χριστός έθεσε αυτό το παράδειγμα για εμάς». Σήμερα, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, παραπονούμενη για διώξεις, δείχνει ανίκανη για την ανάληψη οποιασδήποτε ευθύνης– είτε για τον εαυτό της, είτε για την κοινωνία και την ανθρωπότητα γενικά– είναι παραλυμένη από μισές αλήθειες, μια μακροχρόνια συν-εξάρτηση με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και μια αυτοαπελπισία, η οποία αναπτύχθηκε ως αποτέλεσμα της συστηματικής «κατάχρησης της ταπεινότητας» μεταξύ των μελών της. Δεν βλέπω κάποια λύση για την αλλαγή της κατάστασης στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία σήμερα. Δεν είμαι πλήρως ικανοποιημένη από τις ενέργειες του κράτους και την αντίδραση των μελών της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, οι οποίοι συχνά φαίνεται να κλιμακώνουν την αντιπαράθεση αντί να ενεργούν σύμφωνα με τον νόμο και το Ευαγγέλιο. Εξακολουθώ να ελπίζω, ωστόσο, ότι αν υπάρξει μια ενωμένη εκκλησία για την Ουκρανία στο μέλλον, θα σταθεί πιο ειλικρινής απέναντι στην κοινωνία και πιο υπεύθυνη ενώπιον του Θεού.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου