Ελάχιστοι άνθρωποι γνώριζαν στην Μόσχα τον π. Ιωάννη Κόβαλ πριν τον Φεβρουάριο του 2023. Καταγόμενος απ’ το Λουγκάνσκ της Ουκρανίας, μετακόμισε στη Μόσχα και αποφοίτησε από τη διάσημη Μουσική Σχολή του Κρατικού Ωδείου Τσαϊκόφσκι της Μόσχας. Σπούδασε Θεολογία στο Ορθόδοξο Πανεπιστήμιο Ανθρωπιστικών Σπουδών του Αγ. Τύχωνα πριν χειροτονηθεί ιερέας, περίπου είκοσι χρόνια πριν και διοριστεί έπειτα σε διάφορες ενορίες στην νοτιοανατολική Μόσχα.
Στις αρχές Φεβρουαρίου του 2023, η ζωή του εν λόγω ιερέα άλλαξε ριζικά. Το όνομα του πατρός Κοβάλ εμφανίστηκε σε πολλά ρωσικά μέσα ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένης της κυβερνητικής εφημερίδας Ροσίσκαγια Γκαζέτα.
Γιατί ενδιαφέρθηκαν τόσο πολύ για έναν ενοριακό ιερέα χαμηλών τόνων; Τι πραγματικά έκανε; Το άμεσα έναυσμα ήταν ότι ο π. Κόβαλ είχε τεθεί σε αργία, ενώ του είχαν απαγορέψει να ασκεί τα ιερατικά του καθήκοντα. Ωστόσο, υπήρχε και ένας άλλος λόγος πίσω απ’ την επίπληξη, ο οποίος στην πραγματικότητα προκάλεσε το σκάνδαλο.
Στις 2 Φεβρουαρίου 2023, ο επικεφαλής της επίσημης Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Πατριάρχης Κύριλλος (Γκουντιάεφ), ο οποίος είναι και ex officio επίσκοπος της Μόσχας, εξέδωσε ένα διάταγμα που ανέφερε τα εξής:
Ο ιερέας Ιωάννης Κοβάλ εφημέριος του Ναού του Αγίου Αποστόλου Ανδρέα τίθεται με την παρούσα σε αργία έως την εκδίκαση της υπόθεσής του από την Πειθαρχική Επιτροπή της Επισκοπικής Συνόδου της Μόσχας
Το διάταγμα δεν ανέφερε τίποτα για την αιτία της επίπληξης, η οποία ήταν τόσο περίεργη και παράδοξη, ώστε να καταστεί γνωστή σύντομα μετά την έκδοσή της. Η ενέργεια του Κυρίλλου αποτελούσε απάντηση σε μια αναφορά ενός μέλους της ενορίας του π. Κοβάλ, σύμφωνα με την οποία ο ιερέας αντικαθιστούσε επανειλημμένα τη λέξη νίκη με τη λέξη ειρήνη στις προσευχές της εκκλησίας.
Μετά τις πολλαπλές και οικτρές ήττες του Ρωσικού στρατού στην Ουκρανία, ο Πατριάρχης Κύριλλος συνέθεσε μια ειδική προσευχή για την Αγία Ρωσία, η οποία πρέπει να απαγγέλλεται τακτικά σε όλες σχεδόν τις ρωσικές εκκλησίες. Η προσευχή περιέχει μια άμεση παράκληση για την νίκη της «Αγίας Ρωσίας», η οποία αποτελεί τον «ιερατικό» όρο που παραπέμπει στην Ρωσία του Πούτιν, καθώς και ικεσία για τη βοήθεια του Θεού προς τους «πολεμιστές και υπερασπιστές» της.
Έχω ακούσει πολλές φορές από τους κληρικούς της Μόσχας ότι οι άνδρες του πατριάρχη κατασκοπεύουν τους ναούς για να βεβαιωθούν ότι η προσευχή απαγγέλλεται συνεχώς δίχως αλλαγές ή προσθήκες. Ο Πατριάρχης Κύριλλος και η λεγόμενη «επίσημη εκκλησία» μάλλον θεωρούν ότι έτσι εκφράζουν την ιδεολογική τους αφοσίωση στο Κρεμλίνο. Σε αυτήν ακριβώς την προσευχή, ο π. Κοβάλ, ο οποίος είναι Ουκρανός, άλλαξε μια λέξη:
Ανάστηθι Κύριε, προς βοήθειαν του λαού σου και δoς ημίν ειρήνη δια της δυναμεως σου.
Ο Πατριάρχης αποφάσισε να ασχοληθεί με το εν λόγω ζήτημα, επειδή ο π. Κοβάλ αντικατέστησε τη λέξη νίκη. Σύμφωνα με τον Κύριλλο, η νίκη της Ρωσίας (ή της Αγίας Ρωσίας) είναι ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί ειρήνη. Όταν έγινε γνωστή η είδηση από τα μέσα ενημέρωσης ότι ο π. Κοβάλ τέθηκε σε αργία, ο αναπληρωτής πρόεδρος του Τμήματος Δημόσιας Επικοινωνίας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Βαχτάνγκ Κιπσίτζε, επιβεβαίωσε το ιερό απαραβίαστο της διατύπωσης που χρησιμοποιείται στην προσευχή λέγοντας τα εξής:
Πρέπει να σας δηλώσω με κάθε εγκυρότητα ότι αν κάποιος ιερέας αλλάξει την προσευχή κατά το δοκούν, σύμφωνα με τη γνώμη ή τις πολιτικές του προτιμήσεις, η ίδια η ενότητα της εκκλησίας μας τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Η παραπάνω δήλωση είναι ζωτικής σημασίας αν θέλουμε να κατανοήσουμε την κατάσταση των πραγμάτων στο Πατριαρχείο Μόσχας. Ο Κιπσίτζε υποστηρίζει με τον συνήθη βάναυσο τρόπο του ότι στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία υφίσταται μόνο μία «πολιτική προτίμηση»: αυτή του Πατριάρχη Κυρίλλου. Όλες οι άλλες επιλογές συνιστούν είτε αίρεση, είτε τουλάχιστον σοβαρή παραβίαση της εκκλησιαστικής πειθαρχίας και θα επιφέρουν πάραυτα τιμωρία, όπως την ποινή της αργίας.
Η δήλωση του Κιπσίτζε, ωστόσο, περιλαμβάνει ένα ακόμη πιο ακραία θεολογικά σημείο. Σύμφωνα με τον ίδιο, η ενότητα της εκκλησίας εξαρτάται άμεσα από την πολιτική μεροληψία της ιεραρχίας, το οποίο σημαίνει ότι όλοι ο κληρικοί, τουλάχιστον, είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν μια ενιαία πολιτική γραμμή φίλα προσκείμενη στο Κρεμλίνο.
Η περίπτωση του π. Ιωάννη Κοβάλ παρέχει ένα ακριβές παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ενεργεί το Πατριαρχείο Μόσχας για να επιτύχει έναν την υποταγή του κλήρου σε μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Σήμερα, γνωρίζουμε τα ονόματα εκείνον που υπέβαλαν την αναφορά στο γραφείο του Πατριάρχη, καθώς και πως αυτή η πράξη μετέβαλε τις σχέσεις του π. Κοβάλ με τους άλλους συναδέλφους ποιμένες του.
Ο χαφιές έτυχε να είναι ο πενηντάχρονος βοηθός στο ιερό του Αγίου Ανδρέα, ο οποίος άκουγε τον π. Ιωάννη να αντικαθιστά τη λέξη νίκη με την λέξη ειρήνη. Αναστατώθηκε τόσο πολύ, ώστε διέκοψε τη λειτουργία εισάγοντας την «πολιτικά ορθή» διατύπωση. Δεν του αρκούσε όμως μόνο αυτό. Συνέχισε με την υποβολή αναφοράς στον υπεύθυνο της ενορίας τον πρωτοπρεσβύτερο Βίκτορ Σκαμπούριν.
Ο π. Σκαμπούριν ήταν πάντα λιγάκι δειλός. Τώρα αυτό που τον ενδιέφερε ήταν να εμφανιστεί ως υπεράνω κάθε υποψίας για συμπάθεια προς τον ενοχλητικό ιερέα, γι’ αυτό έβαλε τον ακόλουθο να υποβάλει άλλη μια αναφορά στον αρχιεπίσκοπο Ματφέι Κοπίλοφ, τον επικεφαλής του τοπικού βικαριάτου, μια εδαφικής περιοχής, η οποία διοικείται από έναν επίσκοπο στα όρια μιας επαρχίας. Τα γρανάζια της εκκλησιαστικής γραφειοκρατίας άρχισαν να περιστρέφονται. Ο Αρχιεπίσκοπος Ματφέι δεν ήθελε να είναι αυτός που θα αναλάβει την ευθύνη, οπότε απλώς τηλεφώνησε στον π. Κοβάλ και του είπε ότι πλέον «αποκλείεται» από τα ιερατικά του καθήκοντα, δίχως να του αποσταλεί κάποιο επίσημο έγγραφο ή εξήγηση. Ο π. Κοβάλ ιερούργησε τα Χριστούγεννα, αλλά όχι στα Θεοφάνεια δύο εβδομάδες αργότερα. Το επίσημο διάταγμα επρόκειτο να ακολουθήσει μετά από δύο ακόμη εβδομάδες.
Στα τέλη Μαρτίου, ορισμένα μέλη της πειθαρχικής επιτροπής της επισκοπής κατέφθασαν στον Άγιο Ανδρέα, με επικεφαλής τον πρωτοπρεσβύτερο Νικολάι Ινοζέμτσεφ, προϊστάμενο του Ναού της Παναγίας του Καζάν στην Κόκκινη Πλατεία. Ανέκριναν το εκκλησίασμα για αρκετές ώρες. Σύμφωνα με τους παρισταμένους και τους αυτόπτες μάρτυρες, η απόλυτη πλειοψηφία των ενοριτών προσήλθε υποστηρίζοντας τον π. Κοβάλ, ενώ ήταν δυσαρεστημένοι με την απομάκρυνσή του.
«Ο π. Ιωάννης είναι ένας ευσεβής και αφοσιωμένος ποιμένας– ήταν πάντα διακριτικός και ήπιος με όλους. Επίσης είναι ένας εξομολογητής, ο οποίος σε κάνει να αισθάνεσαι ότι ο Κύριος είναι πλησίον σου, αν καταλαβαίνετε τι εννοώ – πρόκειται για μια χαρακτηριστική γνώμη πολλών στον Άγιο Ανδρέα και όχι μόνο.
Η επιτροπή, ωστόσο, δεν ήρθε για να αποκαλύψει την τρέχουσα κατάσταση στους ενορίτες. Περίπου ογδόντα μέλη του εκκλησιάσματος υποστήριξαν τον π. Κοβάλ. Αυτό που ήταν σημαντικότερο όμως για την επιτροπή ήταν να επιλέξει ορισμένες φωνές εναντίον του ιερέα και τελικά εντόπισε περίπου πέντε ή έξι άτομα. Ένας εκ των οποίων ήταν ο πληροφοριοδότης, ο οποίος ανέλαβε και τον ρόλο του προβοκάτορα. Όταν ένα άλλο άτομο παρείχε στοιχεία υπέρ του π. Κοβάλ, ο χαφιές του επιτέθηκε σωματικά με σκοπό να προκαλέσει καυγά. Η δουλεία όμως είχε ήδη γίνει και οι επίτροποι θεώρησαν το περιστατικό ως «απόδειξη» της «αποτυχημένης ιερατικής δράσης του π. Κοβάλ».
Εν τω μεταξύ, ο προϊστάμενος του Αγίου Ανδρέα κρατούσε αποστάσεις. Δεν παρείχε καμία υποστήριξε στον π. Κοβάλ και όταν η επίσημη στάση κατέστη εμφανής, άρχισε να τον αποκαλεί «εχθρό της εκκλησίας». Ήταν όμως πάντα ο π. Σκαμπούριν ένα τόσο ιδιότροπο άτομο; Όχι ακριβώς. Ο ίδιος αποφοίτησε από το Κρατικό Ωδείο της Μόσχας και ήταν μάλιστα μεταδιδακτορικός ερευνητής εκεί. Στην ιστοσελίδα του Αγίου Ανδρέα, μπορεί κανείς να βρει μουσικά κομμάτια του Βίκτορ Σκαμπούριν (εκεί δεν αναφέρεται ως πατήρ), ο οποίος ερμηνεύει ρομαντικά τραγούδια δικής του σύνθεσης σε στίχους της Βερόνικα Τουσνόβα. Ο τίτλος του άλμπουμ είναι «Σου εύχομαι όλα να πάνε καλά». Ωστόσο, οι καλές ευχές του π. Σκαμπούριν δεν απευθύνονται σε κανέναν. Μαζί με τα ρομάντζα, συνθέτει επίσης τραγούδια που υποστηρίζουν την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και τα αναρτά στο YouTube και στην ιστοσελίδα του Αγίου Ανδρέα.
Σύντομα, ένα ακόμη περιστατικό ανέδειξε την εξαιρετική ατμόσφαιρα που επικρατεί στον ναό του Αγίου Ανδρέα, καθώς και σε άλλες εκκλησίες της Μόσχας. Την Κυριακή μετά το ρωσικό ορθόδοξο Πάσχα (φέτος, 16 Απριλίου), ο π. Κοβάλ ήρθε στην εκκλησία με την οικογένειά του. Δεν φορούσε το ράσο του και απλά αναμίχθηκε με το υπόλοιπο εκκλησίασμα. Ο π. Σκαμπούριν τον είδε, αλλά επέλεξε να τον αγνοήσει και δεν τον κάλεσε να εισέλθει στο ιερό για να παρακολουθήσει τη Θεία Λειτουργία χωρίς να εκτελέσει κάποια διακονία– μια ευρέως διαδεδομένη ρωσική πρακτική για τους ιερείς που τελούν σε αργία. Ορισμένοι ενορίτες παρατήρησαν τον αγαπημένο τους ποιμένα και άρχισαν να τον πλησιάζουν αθόρυβα για να ζητήσουν την ευλογία του. Αυτό το αντιλήφθηκε ο προϊστάμενος. Περίμενε τον τιμωρημένο ιερέα και την οικογένειά του να αποχωρήσουν από τον ναό στο τέλος της λειτουργίας και εν συνεχεία απευθύνθηκε στο εκκλησίασμα, λέγοντας ότι ο π. Κοβάλ «διέδιδε εξτρεμιστικό υλικό», ενώ προέτρεψε τους ενορίες να του αναφέρουν το περιεχόμενο των ιδιωτικών τους συζητήσεων με τον π. Κοβάλ. Στο τέλος, πρόσθεσε ότι όλοι όσοι ζήτησαν από τον π. Κοβάλ ευλογία απαγορεύεται πλέον να μεταλαμβάνουν τη Θεία Κοινωνία.
Τα αφορισμένα μέλη της σύναξης ρώτησαν τον π. Κοβάλ αν θα έπρεπε να υποβάλουν αίτημα στον Πατριάρχη, αλλά εκείνος τους συνέστησε να μην το πράξουν. Όταν ο π. Κοβάλ επισκέφτηκε τον Άγιο Ανδρέα άλλη μια φορά, κανείς δεν ζήτησε την ευλογία το,. Η αλήθεια είναι ότι οι περισσότεροι πραγματικά φοβούνταν τις επιπτώσεις.
Υπάρχει μία ακόμη ενδιαφέρουσα πτυχή που αξίζει να γνωρίζετε. Η πίστη στην ιδεολογική στάση του Πατριάρχη δεν βοήθησε τον π. Σκαμπούριν. Η ημέρα του Πάσχα αποτελεί τη χρονική στιγμή κατά την οποία ένας ορθόδοξος ιερέας περιμένει να λάβει κάποιο βραβείο (ένα παράσημο για παράδειγμα), το οποίο του επιδίδεται από τον επίσκοπο ή τον ίδιο τον Πατριάρχη. Την ημέρα του Πάσχα το 2023 ήταν η σειρά του π. Σκαμπούριν. Ωστόσο, δεν έλαβε τίποτα– μάλλον ο προϊστάμενος είχε προκαλέσει πολλά προβλήματα.
Τον Απρίλιο, η Πειθαρχική Επιτροπή ολοκλήρωσε την έρευνά της και παρέπεμψε την υπόθεση στο επισκοπικό δικαστήριο. Υπό την αρχή του Πατριάρχη Κυρίλλου, ο κατηγορούμενος ιερέας δεν έχει δικαίωμα να λάβει αντίγραφο του κατηγορητηρίου πριν από τη συνεδρίαση του δικαστηρίου και γι’ αυτό δεν ήταν σε θέση να προετοιμάσει την υπεράσπισή του. Ο π. Κοβάλ δεν έλαβε κανένα έγγραφο πριν τη δίκη του.
Η ακροαματική διαδικασία πραγματοποιήθηκε στις 11 Μαΐου, στην οποία προήδρευσε ο πρωτοπρεσβύτερος Μιχαήλ Ριαζάντσεφ, ο εκτελών χρέη προϊσταμένου στον Καθεδρικό Ναό του Σωτήρος Χριστού της Μόσχας. Τα μέλη του δικαστηρίου πίεσαν τον π. Κοβάλ να φανερώσει την πολιτική του στάση. «Τι είστε, ειρηνιστής, υποστηρικτής της Ουκρανίας;». Ο αμυνόμενος ιερέας επέμεινε ότι δεν θεωρεί το εκκλησιαστικό δικαστήριο κατάλληλο για συζήτηση πολιτικών θεμάτων. Εδώ βρίσκεται ακόμη ένα σημείο χαρακτηριστικό της πουτινικής Ρωσίας. Η μανία του π. Σκαμπούριν δεν περιορίστηκε σε λεκτικές επιθέσεις εναντίον του π. Κοβάλ. Ο ίδιος απέστειλε γραπτή αναφορά, όχι όμως για τον π. Κοβάλ, αλλά εναντίον των ανήλικων παιδιών του, κατηγορώντας τα ότι ανατράφηκαν σύμφωνα με το «ουκρανικό εθνικιστικό πνεύμα».
Η ετυμηγορία ήταν έτοιμη εκ των προτέρων, οπότε η ακρόαση αποτελούσε μια τυπική διαδικασία. Η απόφαση του δικαστηρίου ήταν αναμενόμενα αυστηρή: ο π. Κοβάλ καθαιρέθηκε βάσει του 25ου Αποστολικού Κανόνα, δηλαδή για «παραβίαση» των υποσχέσεων της χειροτονίας του. Η ετυμηγορία πρέπει να επικυρωθεί από τον Πατριάρχη Κύριλλο, ως μητροπολίτη Μόσχας, ούτως ώστε να τεθεί σε ισχύ.
Φαίνεται πως η ηγεσία της επίσημης Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αντιλαμβάνεται ότι η αντιπολεμική στάση είναι ευρέως διαδεδομένη μεταξύ του κλήρου και, ως εκ τούτου, μια αυστηρή ετυμηγορία έχει σκοπό να προκαλέσει τον φόβο στους ιερείς που είναι υπέρ της ειρήνης.
Επομένως, ο φόβος παραμένει το βασικό μέσο που χρησιμοποιεί η επίσημη εκκλησία στη Ρωσία για να κρατά τον κλήρο υπό αυστηρό έλεγχο.
Η «επίσημη εκκλησία» της Ρωσίας συνεχίζει να αψηφά απροκάλυπτα τους κανόνες του Ορθόδοξου κανονικού δικαίου όσον αφορά τον ίδιο της τον κλήρο. Μερικές φορές η προσφυγή στο Οικουμενικό Πατριαρχείο μπορεί να είναι καθοριστική για την επικράτηση της αλήθειας. Είναι πιθανώς καιρός να εξεταστεί το ενδεχόμενο για την ίδρυση ορισμένων χριστιανικών οργανισμών με σκοπό την υπεράσπιση κληρικών και λαϊκών που έχουν κακομεταχειριστεί από τις αρχές της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
ΤοπαρόνάρθρογράφτηκεμετηνυποστήριξητουΚέντρουΟρθόδοξωνΣπουδώνΊδρυμα Henry Luce, το οποίοχρηματοδότησετηνερευνητικήπρωτοβουλία «Ορθοδοξίακαιανθρώπιναδικαιώματα»
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου