Διορθόδοξες σχέσεις στο συμβολικό πεδίο της ουκρανικής κοινωνίας

Το τελευταίο έτος ήταν δύσκολο και γεμάτο συγκρούσεις στην Ουκρανία. Φαίνεται ότι ο πόλεμος έχει γίνει τρόπος ζωής και σκέψης. Αναζωπυρώνει αντιπαραθέσεις, εκθέτει τα συναισθήματα των ανθρώπων, ανοίγει παλιές πληγές, προκαλεί μισαλλοδοξία και το διώξεις εναντίον του εχθρού, πικραίνει και το κυριότερο κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι υπάρχουν απλές λύσεις σε πολύπλοκα ζητήματα– τα πάντα φαίνεται να χωρίζονται σε δύο πόλους– σε άσπρο και μαύρο, στους δικούς μας και στους άλλους. Εντός αυτού του πλαισίου της πόλωσης, η κοινωνία αποζητά τη μέγιστη δυνατή σαφήνεια και βεβαιότητα. Οποιαδήποτε μυστικά, ασάφειες και λάθη, τυχόν αμέλεια, ακόμη και σιωπή που μπορεί να ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρόπους, όλα αυτά προκαλούν εκνευρισμό και καχυποψία στην κοινή γνώμη. Τα πάντα πρέπει να εξυπηρετούν την επιβίωση και όλοι πρέπει να είναι ενωμένοι για χάρη της κοινής νίκης.

Η κοινωνία αντιδρά με διφορούμενο τρόπο στην παρουσία οτιδήποτε ρωσικού στο δημόσιο χώρο. Η ρωσική γλώσσα στοχοποιείται και χαρακτηρίζεται ως απειλή συμβολικά συνδεόμενη με την επιθετικότητα στο μυαλό των περισσότερων Ουκρανών. Τα όρια της χρήσης της ρωσικής καθορίζονται απ’ την προσωπική επιλογή του καθενός. Ωστόσο, όταν η εν λόγω γλώσσα εμφανίζεται στον δημόσιο χώρο και διεκδικεί πολιτική σημασία ή εκφράζει δημοσίως την ρωσική ταυτότητα, τότε προκαλεί αντιδράσεις.

Η κατάσταση αυτή έχει επηρεάσει την αντίληψη για τη θρησκεία και ειδικότερα για την Ορθοδοξία. Οποιοδήποτε είδος θρησκευτικότητας ή πίστης ως ιδιωτική υπόθεση, σε οποιαδήποτε γλώσσα, δεν αποτελεί πρόβλημα για τους Ουκρανούς: οι ίδιοι μιλούν, προσεύχονται, κηρύττουν και γράφουν όχι μόνο στα ουκρανικά αλλά και στα ρωσικά. Το πρόβλημα προκύπτει όταν ο θρησκευτικός συμβολισμός έρχεται σε ρήξη με τον κοινωνικοπολιτικό συμβολισμό. Κανονικά, η θρησκεία δεν πρέπει να προκαλεί αντιδράσεις, αλλά να συμβάλλει στην εδραίωση της κοινωνικής τάξης. Τα πράγματα δυσχεραίνονται όταν ο θρησκευτικός λόγος δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες της κοινής γνώμης, ωστόσο, οι πιο επικίνδυνες καταστάσεις δημιουργούνται όταν η θρησκεία δείχνει ασέβεια σε ό,τι θεωρείται ιερό από την κοινωνία· όταν δηλαδή δεν τιμά τους νεκρούς, δεν εκφράζει θλίψη για τις απώλειες, δεν καταδικάζει την επιθετικότητα ή ταυτίζεται ανοιχτά στη συνείδηση του λαού με τους φορείς της ρωσικής νοοτροπίας και ταυτότητας.

Σ’ αυτήν την κατάσταση βρέθηκε η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία. Διάφορες αντικρουόμενες δυνάμεις προκάλεσαν μια πολλαπλή σύγκρουση. Όλοι κατανοούν ότι οι χιλιάδες κοινότητες της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν θέλουν να μεταβιβαστούν στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Αυτό είναι δικαίωμά τους και η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν διώκεται γι’ αυτόν τον λόγο. Η ρήξη προκύπτει όταν η ρητορική των εκπροσώπων της εκκλησίας και οι αποφάσεις της παραβιάζουν το συμβολικό πεδίο της κοινωνικής αρμονίας. Στην προκειμένη περίπτωση αναφερόμαστε στην άρνηση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας να διαχωρίσει ξεκάθαρα τη θέση της από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι αντιφατικές αποφάσεις της Συνόδου της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας άφησαν αναπάντητο το ερώτημα της εξάρτησης από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ μια τέτοια αβεβαιότητα εν καιρώ πολέμου εκλαμβάνεται ως συνέχιση των δεσμών με την εκκλησία της επιτιθέμενης χώρας.

Ένας άλλος παράγοντας είναι η συμπεριφορά των εκπροσώπων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και των ιεραρχών της, η οποία φαίνεται ακατανόητη σε πολλούς Ουκρανούς. Επικοινωνούν ελάχιστα με την κοινωνία και την κυβέρνηση αποφεύγοντας τον διάλογο. Είμαι πεπεισμένος ότι η κοινωνία θα έδειχνε μεγαλύτερη κατανόηση για την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, αν η ηγεσία της απευθυνόταν απευθείας στον λαό, παραδεχόταν τα λάθη μεμονωμένων ατόμων, λέγοντας τη δική της ξεκάθαρη αλήθεια για την προοπτική των σχέσεων με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ παράλληλα καταδίκαζε και τις δραστηριότητες των φανερών προδοτών. Αντ’ αυτού η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία αποφεύγει τους φορείς της ουκρανικής ταυτότητας, όσους δηλαδή θα μπορούσαν να μιλήσουν στην κοινωνία και προωθεί εκείνους που είναι ανίκανοι για άμεσο και ειλικρινή διάλογο. Στην πρώτη γραμμή της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας βλέπουμε εκείνους που έχουν αμαυρωθεί ενώπιον της κοινωνίας λόγω δωροδοκιών, καιροσκοπισμού και συμπάθειας προς τον «Ρωσικό κόσμο». 

Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία κάνει άλλο ένα λάθος όταν παρουσιάζει την κλιμάκωση της κρίσης της Ορθοδοξίας στην Ουκρανία ως σύγκρουση μεταξύ της κρατικής εκκλησίας, η οποία φέρεται ότι έλαβε την απόφαση να «σφετεριστεί τη Λαύρα και να διευκολύνει τις ‘κατασχέσεις’ των ναών». Αν δούμε ευρύτερα τα πράγματα, έχουμε μια σύγκρουση μεταξύ της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και της κοινωνίας των πολιτών στην Ουκρανία, στην οποία το κράτος αντιδρά ως επί το πλείστον αυθόρμητα, προσπαθώντας να λάβει υπόψη του τις διαθέσεις της κοινωνίας και να εκτιμήσει τον βαθμό απειλής για την εθνική ασφάλεια. Με άλλα λόγια στην Ουκρανία δεν υφίσταται σύγκρουση μεταξύ της εκκλησίας και των μη-πιστών ή της εκκλησίας και ενός εκκοσμικευμένου και εθνικιστικού κράτους. Υφίσταται σύγκρουση μεταξύ δομών με διαφορετικά συμβολικά πεδία και συμφέροντα. Για την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, το κύριο καθήκον της είναι η διατήρηση της ενότητάς της, των πόρων και της παρουσίας της σε όλες τις περιοχές της χώρας. Η τύχη της κοινωνίας και του κράτους έρχεται σε δεύτερη μοίρα γι’ αυτήν. Το αφήγημα της «διατήρησης της κανονικότητας» που κυριαρχεί στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει ως στόχο την αντιπαράθεση με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, η οποία για τους περισσότερους πιστούς της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν αποτελεί καν εκκλησία. Αμφότερες κυβέρνηση και κοινωνία δεν βλέπουν το νόημα ύπαρξης δομών που αντιπαραθέτουν τα δικά τους συμφέροντα στις προσδοκίες της κοινωνίας. Η κυβέρνηση έχει ως στόχο την ενότητα όλης της κοινωνίας, στην οποία η θρησκεία θα αποτελεί τμήμα του συμβολικού πεδίου μιας Ουκρανίας ενωμένης για τη νίκη.

Η ρήξη μεταξύ της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και της κοινωνίας των πολιτών είναι σοβαρή. Τα τελευταία δέκα χρόνια, η ουκρανική κοινωνία έχει αλλάξει δραματικά, διανύοντας έναν μακρύ δρόμο μετασχηματισμού που προκλήθηκε από τις πολιτικές συγκρούσεις, τα γεγονότα του Μαϊντάν και τη ρωσική επιθετικότητα. Εν τω μεταξύ, η ηγεσία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας παρέμεινε αμετάβλητη και πρόσφατα μάλιστα κινήθηκε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η σύγκρουση μεταξύ της εκκλησιαστικής δομής και της κοινωνίας των πολιτών προκαλείται από τη δυσανάλογη συμπεριφορά, την παραμέληση και την οπισθοδρομικότητα της εκκλησιαστικής ηγεσίας απέναντι στα αιτήματα και τα συναισθήματα της κοινής γνώμης.

Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία βρέθηκε παγιδευμένη στις προκαταλήψεις της, οι οποίες είχαν διαμορφωθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα με βάση το φόβο του σχίσματος. Πιστεύουν ότι «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας», όποιος δεν είναι στη δομή μας είναι σχισματικός. Προβάλλουν τις πολιτικές ιδεολογίες της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας για την «Αγία Ρωσία», για το «ένα έθνος και μια εκκλησία» ως το Ευαγγέλιο του Χριστού. Η κοινωνία δεν ενδιαφέρεται για τις δομές· εκτιμά την αξιοπρέπεια και την αλληλεγγύη των λειτουργών που αναγνωρίζουν τον ανθρώπινο πόνο και είναι έτοιμοι να λάβουν δραστικές αποφάσεις για χάρη της αγάπης και της αλήθειας του Θεού.

Η ουκρανική κοινωνία παραμένει ανεκτική, ενώ αποδέχεται την ύπαρξη ποικίλων θρησκευτικών πεποιθήσεων. Όταν όμως αντιλαμβάνεται την έλλειψη αλληλεγγύης για τα δείνα του λαού, συμπεραίνει ότι η εκκλησία δεν εκπληρώνει τα άμεσα καθήκοντά της ενώπιον του Θεού. Η κοινωνία ενστικτωδώς θεωρεί τον εαυτό της τμήμα μιας ενιαίας εκκλησίας, ενώ η ηγεσία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας διαχωρίζει την κοινωνία σε συμμάχους και εχθρούς. Υφίσταται επίσης μια εκκλησιολογική αντιπαράθεση στην Ορθοδοξία σχετικά με τις διαφορετικές αντιλήψεις για τη φύση και την κλήση της εκκλησίας. Η ουσία της εν λόγω σύγκρουσης είναι απλή: αν υπάρχει ήδη μια Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας που αναγνωρίζεται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, τότε γιατί χρειαζόμαστε μια πρόσθετη δομή που είναι εκτός των άλλων ενωμένη με την εκκλησία της επιτιθέμενης χώρας και ακολουθεί μια ασαφή και ακατανόητη πολιτική εντός της Ουκρανίας;

Πολλοί εκ των πιστών και των ιερέων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι διχασμένοι μεταξύ του καθήκοντός τους προς την εκκλησία και τη δομή της. Είναι πληγωμένοι από τη στάση της ηγεσίας τους, γι’ αυτό και αποζητούν τον διάλογο. Αλλά πολλοί από αυτούς δεν είναι ελεύθεροι από προκαταλήψεις ούτως ώστε να αναγνωρίσουν την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας ως ισότιμη εκκλησία. Είμαι πεπεισμένος ότι υπάρχει ανάγκη να προβούμε σε μια επιλογή σχετικά με το πώς αντιλαμβανόμαστε την διακονία μας στον Θεό. Πρόκειται για μια υπαρξιακή επιλογή θεώρησης του άλλου ως ίσου, καθώς και συνοδική επιλογή αναγνώρισης μιας άλλης εκκλησίας πλησίον μας. Δεν υπάρχει λόγος να κρυβόμαστε πίσω από τους τύπους της παράδοσης. Στην παράδοση μπορεί κανείς να εντοπίσει παραδείγματα διατήρησης δομών, βαθμίδων, τελετών και εκκλησιαστικής εξουσίας, αλλά μπορεί επίσης να θεωρήσει την επανεξέταση της παράδοσης ως βάση για αιώνια και ζώσα διακονία προς τον Θεό υπό νέες συνθήκες. Οι δομές και τα σώματα πρέπει να είναι υπεύθυνα για το παρόν και όχι για την συντήρηση του παρελθόντος. Γι’ αυτό, μέχρι οι Χριστιανοί ατομικά ή συλλογικά (συνοδικά) αναγνωρίσουν με σαφήνεια την αλήθεια– είμαστε ενωμένοι εν Χριστώ και σε μία Ουκρανία– δεν θα υπάρξει ειρήνη και αρμονία στην Ουκρανία.

Η αξιολόγηση των συνθηκών εκ μέρους της ηγεσίας της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας επηρεάζεται σημαντικά από τη θεολογική της θέση. Η θέση της ηγεσίας είναι ακραία συντηρητική, διότι εκφράζει θεολογικό φονταμενταλισμό και απομονωτισμό, θεωρώντας σχισματικούς όλους όσους δεν συμμερίζονται την εμπιστοσύνη στο εκκλησιολογικό μοντέλο της Ουκρανικής Ορθόδοξης εκκλησίας. Η θέση του θεολογικού αυταρχισμού δικαιολογείται από τη ρητορική υπεράσπισης της ευσέβειας και της πίστης στους κανόνες. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια συγκαλυμμένη κατασταλτική ρητορική σφετερισμού της εξουσίας, η οποία είναι δυνητικά επιρρεπής σε συγκρούσεις.

Πόσο εξαρτάται η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία σε αυτό το σημείο; Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι οι δεσμοί αυτοί υφίστανται, αλλά ότι παραμένουν κρυφοί και συγκαλυμμένοι. Το κύριο ζήτημα είναι ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί μια δομή παρόμοια με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία όσον αφορά την αποστολή, το εκκλησιαστικο-πολιτικό αφήγημα και την θεολογική αποκλειστικότητα. Μπορεί να υπάρχουν κληρικοί και πιστοί που διαφωνούν με την ηγεσία και επιδιώκουν τον διάλογο με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, την κοινωνία και την κυβέρνηση, αλλά αυτό έχει ελάχιστη επίδραση στο ύφος και τη θεολογική θέση της ηγεσίας. Όσο η εκκλησία διοικείται από το περιβάλλον του Μητροπολίτη Ονούφριου, δεν μπορούν να γίνουν θεμελιώδεις αλλαγές. Οι ίδιοι νομίζουν ότι είναι καλύτερο να παρουσιάζονται στα μέσα ενημέρωσης ως καταδιωκόμενοι. Τέτοιες τακτικές δεν οδηγούν όμως στην επίλυση των συγκρούσεων.

Είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας έτοιμη για διάλογο; Τι θέση έχει η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας στην κοινή γνώμη; Λόγω του Τόμου και την υποστήριξη των αρχών, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας παρέλαβε μια γενναία παρακαταθήκη για το μέλλον. Εμφανίζεται ενεργά στο συμβολικό πεδίο των μέσων ενημέρωσης ως εθνική, ουκρανική, πατριωτική και θεωρείται η κατεξοχήν ουκρανική εκκλησία από την πλειοψηφία, επειδή διαμορφώνει την ουκρανική ταυτότητα και συμβολίζει την ενότητα της θρησκείας του λαού. Ωστόσο, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας φέρει το βαρύ φορτίου του παρελθόντος– αντιπαλότητες, τα δικά της δομικά συμφέροντα, την επιθυμία καιροσκοπισμού και μέγιστης επέκτασης. Το τελευταίο δεν αποτελεί μόνο έναν ιδανικό στόχο, αλλά και τον ανομολόγητο στόχο του εν λόγω θεσμού για κυριαρχία. Σε κάποιο βαθμό, η κατάσταση με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι επωφελής γι’ αυτήν, διότι της επιτρέπει να αισθάνεται ότι έλαβε τη δίκαιη ανταπόδοση μετά από δεκαετίες ταπείνωσης. Είναι έτοιμη για διάλογο με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία με τους δικούς της όρους, τον οποίο προσπαθεί να επιταχύνει με σκοπό να στερήσει οποιαδήποτε πλεονεκτήματα από τον ανταγωνιστή της. Ευχόμαστε η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας να μην επαναλάβει τα λάθη της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην αλληλεπίδραση της με τις αρχές και να μην αποξενώσει με τις δηλώσεις και τις ενέργειές της τους ιερείς και τους λαϊκούς που είναι έτοιμοι να αλλάξουν δικαιοδοσία.

Τι περιμένει η κοινωνία από την εκκλησία γενικά; Θέλει και οι δύο εκκλησιαστικές δομές να ξεχάσουν τα συμφέροντά τους και να ενωθούν σε ένα κοινό συμβολικό πεδίο για χάρη της αγάπης, λαμβάνοντας αποφάσεις που δεν έρχονται σε αντίθεση με το θέλημα του Θεού, τη συνείδηση και τις προσδοκίες της κοινωνίας. Επειδή η Εκκλησία δεν είναι μόνο κανόνες, ιεροί τόποι και δομικά συμφέροντα– είναι επίσης οδός του φωτός, της ζωής, της ειρήνης και της αγάπης, μέσο κοινωνίας με τον Χριστό. Η Εκκλησία έχει επανειλημμένα επιλέξει νέους δρόμους που την οδήγησαν σε αλλαγή εντός της Ιστορίας, και αυτές οι αλλαγές δεν ήταν προδοσία της Αλήθειας και του Θεού. Μερικές φορές η αλλαγή είναι ο τρόπος για να διατηρηθεί η Αλήθεια και η πίστη στον Θεό!