Ανατολική Ορθοδοξία και Εκκλησιαστική Μεταρρύθμιση

Η εκκλησιαστική μεταρρύθμιση αποτελούσε ανέκαθεν ταμπού για την Ορθόδοξη Εκκλησία· δημιουργεί αρνητικούς συνειρμούς σε ορισμένους παραδοσιαρχικούς κύκλους. Πράγματι, υφίστανται πολλά στοιχεία που ενισχύουν τη στασιμότητα και προωθούν αντιμεταρρυθμιστικές τάσεις, όπως η προάσπιση της ενότητας, της σταθερότητας, της ταυτότητας, ψυχολογικών και πνευματικών παραγόντων, της καθολικότητας, της συνοδικότητας, της αλληλεγγύης, της συλλογικότητας, της ομοιομορφίας, της παραδοσιαρχίας κ.α. Τα προαναφερθέντα αποτελούν σοβαρά εμπόδια στις προσπάθειες αλλαγής στην Εκκλησία σε διάφορους προσωπικούς, εκκλησιαστικούς, ποιμαντικούς, θεολογικούς, λειτουργικούς και οργανωτικούς τομείς, δίχως τους οποίους οποιοδήποτε ολοκληρωμένο θεολογικό πλαίσιο και ορθή επιχειρηματολογία καθίστανται ανέφικτα.

Ο δυναμισμός της αλλαγής δεν είναι καινοφανής ούτε όσον αφορά το έργο του Θεού στον κόσμο, ούτε στη θεολογία και την ιστορία της Εκκλησίας. Η δημιουργία, η τελείωση, η σάρκωση, η μετάνοια, η κάθαρση, ο φωτισμός, η θέωση, η αναμόρφωση, η αποκατάσταση και η μεταμόρφωση είναι όροι που μεταξύ άλλων περιγράφουν έναν ορισμένο τύπο αλλαγής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η  λέξη «μεταρρύθμιση» είναι προτιμότερο να χρησιμοποιείται ως συμπεριληπτικός όρος που περιλαμβάνει όλες τις μορφές εκκλησιαστικής μεταβολής στην Ορθόδοξη Εκκλησία κατά τη διάρκεια των αιώνων· όπως την προσαρμογή, την ανάπτυξη, την αλληλουχία, τη βελτίωση, την καινοτομία, τη μεταμόρφωση, την τροποποίηση, μαζί με διάφορους άλλους όρους όπως η διόρθωση, η αναμόρφωση, η επανερμηνεία, η ανανέωση, η ανακαίνιση, η αποκατάσταση και η αναβίωση.   

Η μεταρρύθμιση είναι επειγόντως αναγκαία στην Ανατολική Ορθοδοξία, προκειμένου να διατηρηθεί η ορθότητα τόσο της σκέψης όσο και της πράξης Της σε αυτόν τον ασταθή, αβέβαιο, σύνθετο και διφορούμενο κόσμο της ψηφιακής εποχής και της εξαιρετικά πολύπλοκής κοινωνικής τάξης πραγμάτων. Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν ανέκαθεν σημαντικά ερωτήματα. Τα εν λόγω ερωτήματα έχουν σχέση με δύσκολα θέματα που πρέπει να αλλάξουν ή είναι επιθυμητό να αλλάξουν –λόγω και έργω– και σχετίζονται με τα ζητήματα του εκσυγχρονισμού, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της βιώσιμης ανάπτυξης, της ανανέωσης, της καινοτομίας, της δημιουργικότητας, του πλουραλισμού, της ποικιλομορφίας, του ψηφιακού μετασχηματισμού, καθώς και με τις αλλαγές που επιφέρει η τεχνολογία.  

Οι εμπειρικές μελέτες αναφορικά με τις μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες στην Ανατολική Ορθοδοξία είναι σπάνιες. Γι’ αυτό το λόγο είναι σημαντικό κατά την έναρξη αποτελεσματικών μεταρρυθμίσεων στην Εκκλησία να λάβουμε υπόψη μας τις θύραθεν γνώσεις και εμπειρίες σχετικά με την αλλαγή, την οργανωτική ηγεσία, τη διαχείριση και την ανάπτυξη· πρέπει επίσης να επιστήσουμε την προσοχή μας στα πεδία της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας αναφορικά με την σχέση της Εκκλησίας με τον σύγχρονο κόσμο. Ανεξάρτητα από τις διάφορες θεολογικές συνδηλώσεις της Εκκλησίας ως «Σώμα Χριστού» και «Λαού του Θεού» πρέπει επίσης να την θεωρήσουμε και ως έναν οργανισμό που λειτουργεί –ορθά ή εσφαλμένα– σύμφωνα με ορισμένους τρόπους διαχείρισης. Παρομοίως, είναι λάθος να υπονομεύουμε διάφορες μη-ορθόδοξες μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες.

Η μεταρρύθμιση της Εκκλησίας μπορεί να είναι εφικτή εφόσον τα μέλη της Εκκλησίας, η ηγεσία, οι πιστοί –κληρικοί και λαϊκοί– έχουν (α) βαθιά επίγνωση της επείγουσας ανάγκης για αλλαγή (β) σοβαρή δέσμευση και συμμετοχή –αποτελεσματική και ενεργή– σε κάθε μεταρρυθμιστική πρωτοβουλία (γ) ειλικρίνεια, υπομονή και επιμονή (δ) ικανότητα να υπερασπιστούν τις αρχές και τις πεποιθήσεις τους, υπερβαίνοντας την πίεση, τον φόβο, τις αμφιβολίες, τις απογοητεύσεις, το άγχος, την αβεβαιότητα, την περιθωριοποίηση, την απόρριψη και τυχόν επιθέσεις (ε) οικονομική ανεξαρτησία. Η μεταρρύθμιση της Εκκλησίας πρέπει να είναι θεσμική και να οργανωθεί «με ευπρέπεια και τάξη» (Α΄ Κορινθίους 14:40). Μια αποτελεσματική εκκλησιαστική μεταρρύθμιση δεν είναι ούτε καταστροφική ούτε χαοτική. Θα πρέπει να βασίζεται σε τρεις βασικούς πυλώνες: (1) σε έναν τρόπο ζωής σύμφωνο με τους «καρπούς του Πνεύματος» (Προς Γαλάτας 5:22-23) (2) να διακατέχεται από διάφορα είδη νοημοσύνης (π.χ. συναισθηματική, κοινωνική, πολιτιστική, ηθική), καθώς και να έχει πόρους τόσο υλικούς, όσο και άυλους (3) να μετατρέπει τα λόγια επιτυχώς σε πράξεις και καταρχάς να εμπνέεται από την Παραβολή του Σπορέα. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι οι μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες θα οδηγήσουν συχνά σε υγιείς συγκρούσεις– κυρίως με τις εκκλησιαστικές αρχές– οι οποίες είναι απαραίτητες για την ενημέρωση σχετικά με την ανάγκη για εκκλησιαστική μεταρρύθμιση.  

Ο Μητροπολίτης Ιωάννης Ζηζιούλας δήλωσε με σαφήνεια τα εξής: «Είμαι επιφυλακτικός ως προς τη μεταρρύθμιση πολλών πραγμάτων…Αυτοί που αρνούνται τη μεταρρύθμιση κάνουν σίγουρα λάθος, επειδή χωρίς μεταρρύθμιση η Εκκλησία θα σβήσει. Αλλά ακόμη και αυτοί που θέλουν τη μεταρρύθμιση, πρέπει να είναι προσεκτικοί, γιατί μπορεί να κάνουν μια μεταρρύθμιση που θα βλάψει τον άνθρωπο…Η μεταρρύθμιση έχει σχέση με τη ζωή της Εκκλησίας…Πρέπει να γίνει με θεολογικά κριτήρια». Η εν λόγω δήλωση είναι σημαντική, εφόσον προέρχεται από έναν διακεκριμένο ιεράρχη και θεολόγο. Η παρατήρηση του για τα θεολογικά κριτήρια μπορεί να εγείρει πολλά κρίσιμα ερωτήματα και οι αντίστοιχες απαντήσεις τους να προσανατολίσουν την Εκκλησία, κληρικούς και λαϊκούς, θεολόγους και μη, στην αντιμετώπιση των μεγάλων εμποδίων της μεταρρύθμισης. Σ’ αυτό το πλαίσιο, μπορούν να τεθούν δύο βασικά ερωτήματα: Πρώτον: αρκεί να τονίσουμε ότι η μεταρρύθμιση της Εκκλησίας πρέπει να εμμένει στις αρχές της Αγίας Γραφής και των Πατέρων της Εκκλησίας; Δεύτερον, πώς μπορεί η ζώσα, κριτική, δημιουργική, δυναμική, πρωτοποριακή και πειραματική Παράδοση, όπως την θεωρεί ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Γουέαρ, να απελευθερώσει τις Ορθόδοξες Εκκλησίες από τις αιχμαλωσίες των «παραδόσεών» τους;  

Η εκκλησιαστική μεταρρύθμιση δεν αφορά απλώς τη διάγνωση της τρέχουσας κατάστασης και τον σχεδιασμό της επιθυμητής– αφορά επίσης (α) την ηγεσία, τη διαχείριση, και την πραγμάτωση έργων και εργασιών, σύνθετων ή απλών, σε διάφορα επίπεδα (β) την εξέταση διαφορετικών πλαισίων (γ) τη συνέργεια διαφόρων πόρων και δυνατοτήτων, (δ) τη διατήρηση ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων, (ε) τη διαμόρφωση μιας αποτελεσματικής στρατηγικής μαζί με σχέδιο δράσης, καθώς και συγκεκριμένους, μετρήσιμους, εφικτούς, συναφείς στόχους με λογικές προθεσμίες που θα λαμβάνουν υπόψη τους την αντίστοιχη λεπτομερή ανάλυσή τους (δυνατά σημεία, αδυναμίες, ευκαιρίες και κινδύνους της εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης (στ) την ανάπτυξη μιας αίσθησης επείγοντος χαρακτήρα, (ζ) τη συχνή προώθηση του οράματος και του σχεδίου της μεταρρύθμισης (η) τη δημιουργία μιας βιώσιμης μεταρρυθμιστικής κουλτούρας στην εκκλησία, (θ) την ενίσχυση και υποστήριξη των ηγετών και των παραγόντων της μεταρρύθμισης, (ι) τη διεξαγωγή διαλόγου με διάφορα ηγετικά μέλη της Εκκλησίας προκειμένου να πεισθούν και να μεταπειστούν, ούτως ώστε να υποστηρίξουν τη μεταρρύθμιση, (ια) την αντιμετώπιση σοβαρών προκλήσεων που σχετίζονται με τη μεταρρύθμιση, όπως συγκρούσεις και εντάσεις, σκεπτικισμό και φόβους, καταπιέσεις, λογοκρισία και αδυναμίες, (ιβ) την πραγματοποίηση βραχυπρόθεσμων επιτυχιών και (ιγ) την ενίσχυση της δυναμικής για την υλοποίηση περισσότερων μεταρρυθμίσεων και την προώθησή τους. Προς αυτήν την κατεύθυνση, ζωτικής σημασίας σημαντικοί παράγοντες για την προσαρμογή στις νέες συνθήκες, τις καταστάσεις και τις εκφάνσεις της εκκλησιαστικής πραγματικότητας είναι οι εξής: (1) ο αποτελεσματικός τρόπος έναρξης της μεταρρύθμισης (2) ο θαρραλέος τρόπος αντιμετώπισης της αντίστασης και της αντίδρασης στην μεταρρύθμιση και (3) η επιτυχής υπέρβαση των εμποδίων της μεταρρύθμισης. 

Συμπερασματικά, η εκκλησιαστική μεταρρύθμιση είναι αναπόφευκτη. Δεν έχει να κάνει τόσο με την εναρμόνιση της Εκκλησίας με την σημερινή εποχή, έχει σχέση, ωστόσο, με την εφαρμογή των λόγων σε πράξη, με τη διατήρηση της νοητής νηός μέσα από τα κύματα και τις καταιγίδες της ζωής, καθώς και με την προσπάθεια μεταρρύθμισης του πεπτωκότος κόσμου και αποκατάστασης της εικόνας του Θεού στον άνθρωπο. Ως ένα πρώτο βήμα σε ένα ταξίδι μυριάδων χιλιομέτρων προς τη μεταρρύθμιση της Ανατολικής Ορθοδοξίας και των διαφόρων διαστάσεων και συνιστωσών της, οι Ορθόδοξοι πιστοί –κληρικοί και λαϊκοί– πρέπει να κλιμακώσουν τις προσπάθειές τους και να μεταβάλουν το ισχύον πρότυπο– δηλαδή να μετα-νοήσουν, με την αλλαγή της κατεύθυνσης της καρδιάς τους και την αλλαγή της πρακτικής στην βίωση της πίστης τους –ατομικά και συλλογικά– «εδώ και τώρα».  

Μια εκδοχή της παρούσας εργασίας παρουσιάστηκε στο δεύτερο μεγάλο συνέδριο της Διεθνούς Ορθόδοξης Θεολογικής Ένωσης (IOTA) στο Βόλο, στις 12 Ιανουαρίου 2023.