Θρησκευτικά ημερολόγια στην Αρχαιότητα
Ένα ενδεικτικό ιστορικό της πρόσφατης αλλαγής ημερολογίου στην Ορθόδοξης Εκκλησία της Ουκρανίας

Την 1η Σεπτεμβρίου, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας μετέβη στο Αναθεωρημένο Ιουλιανό («νέο») ημερολόγιο. Επομένως, οι σταθερές εορτές θα συμβαδίζουν πλέον με τις ημερομηνίες του Γρηγοριανού Ημερολογίου. Σε ανακοίνωσή της, η Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας δήλωσε ότι το Ιουλιανό («Παλαιό») Ημερολόγιο είχε συνδεθεί κυρίως με τη ρωσική παράδοση. Επιπλέον, επισήμανε ότι το Ιουλιανό ημερολόγιο δεν έχει ιδιαίτερη ιερή σημασία και υιοθετήθηκε αρχικά λόγω της χρήσης του ως ρωμαϊκό πολιτικό ημερολόγιο. Παρόλο που πίσω από την απόφαση αυτή κρύβονται πολιτικά κίνητρα, τα θρησκευτικά ημερολόγια επηρεάζονταν εδώ και καιρό από πολιτικές εξελίξεις και ακολουθούσαν το πολιτικό ημερολόγιο. Στο παρόν άρθρο, θα εξετάσω ορισμένες πλευρές αυτής της ιστορίας από την εποχή του αρχαίου Ισραήλ και Ιούδα μέχρι τη βυζαντινή περίοδο δίχως να επαναλάβω τα ήδη γνωστά περί «παλαιού» έναντι «νέου» ημερολογίου.

Αν και η πρώτη εντολή που δίνει ο Θεός στο λαό του Ισραήλ ως σύνολο αφορά την καθιέρωση ενός ξεχωριστού ημερολογίου (Έξοδος 12:2), η Αγία Γραφή δεν παρέχει περαιτέρω λεπτομέρειες. Είναι πιθανόν μάλιστα, διαφορετικά κείμενα να αντικατοπτρίζουν ξεχωριστά ημερολογιακά συστήματα. Στην πραγματικότητα, συναντάμε τρεις διαφορετικούς τρόπους ονομασίας των μηνών στα βιβλικά κείμενα. Τα αρχαιότερα κείμενα αποτελούν πιθανότατα εκδοχές χαναανιτικών ονομάτων, τα οποία σχετίζονται με τις γεωργικές εποχές (π.χ. «Αβιβ» Εξ. 13:4 και «Ζιβ» Α΄ Βασιλέων 6:1), όπως επίσης μαρτυρείται στο ημερολόγιο της Γκεζέρ του 10^ου αιώνα. Άλλα κείμενα χρησιμοποιούν αύξοντες αριθμούς (π.χ. «Πρώτος» στο Γεν. 8:13 και «Δεύτερος» στο Έξ. 16:1). Έργα μεταγενέστερα της Βαβυλώνιας αιχμαλωσίας χρησιμοποιούν βαβυλωνιακά ονόματα (π.χ. «Νισάν» στο Νεεμίας 2:1 και «Αδάρ» Β΄ Έσδρας 6:15). Παρόλο που ενδεχομένως διαφέρουν σε λεπτομέρειες, θεωρείται γενικά ότι όλα αυτά τα συστήματα αντιπροσωπεύουν κάποια μορφή σεληνιακού ημερολογίου 354 ημερών (12 μήνες διαφορετικής διάρκειας), όπως ήταν συνηθισμένο μεταξύ των γειτονικών χωρών του Ισραήλ.

Ωστόσο, άλλες ενδείξεις υποδεικνύουν την πιθανή χρήση ενός σχηματικού ημερολογίου 360 ημερών (12 x 30 ημέρες), το οποίο ήταν σύνηθες στη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Ένα τέτοιο ημερολόγιο παρείχε ένα σταθερό σύστημα για τη διοίκηση και τη λογιστική που δεν επιβαρυνόταν από το απρόβλεπτο της αστρονομικής παρατήρησης. Ορισμένα φορητά ημερολόγια που ανακαλύφθηκαν από τον Ιούδα της Εποχής του Σιδήρου υποδηλώνουν τη χρήση του, ενώ σχετική πιθανή επιβεβαίωση από τα κείμενα παρέχεται από διάφορα έργα της Εβραϊκής Βίβλου (π.χ. ιερατική γραμματεία).

Κατά τη διάρκεια της 2^ης χιλιετίας π.Χ., η Βαβυλώνα ανέπτυξε ένα ξεχωριστό σεληνιακό ημερολόγιο, το οποίο κατέστη το επίσημο ημερολόγιο της Ασσυριακής, της Βαβυλωνιακής και της Περσικής Αυτοκρατορίας. Υπό την περσική κυριαρχία ειδικότερα, το ημερολόγιο αυτό διαδόθηκε ευρέως. Την εποχή εκείνη το υιοθέτησε ο εβραϊκός λαός, συμπεριλαμβανομένων των ονομάτων των μηνών, των μεθόδων πρόβλεψης της νέας σελήνης και των σταθερών κύκλων παρεμβολής. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι σε αυτό το σημείο υιοθετείται επίσης η εαρινή έναρξη του έτους. Το εν λόγω σύστημα ήταν τόσο διαδεδομένο που οι Εβραίοι μέχρι την Ελεφαντίνη στην Αίγυπτο το χρησιμοποιούσαν παράλληλα με το τοπικό αιγυπτιακό πολιτικό ημερολόγιο. Αν και οι Σελευκίδες διατήρησαν το βαβυλωνιακό ημερολόγιο, το νέο έτος μετατοπίστηκε στο Φθινόπωρο και εφαρμόστηκε ένα νέο σύστημα εποχών, το οποίο άρχιζε με την έναρξη της κυριαρχίας των Σελευκιδών. Ακόμη και κατά τη μεσαιωνική περίοδο, πολλά εβραϊκά κείμενα εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν το ίδιο σύστημα.

Με την εξασθένιση της κυριαρχίας των Σελευκιδών τον 2^ο αιώνα π.Χ. η χρήση κοινού ημερολογίου στην Μέση Ανατολή διακόπηκε. Οι τοπικοί πληθυσμοί υιοθέτησαν ξεχωριστά συστήματα με σκοπό την ανάδειξη της ταυτότητάς τους. Υπό την κυριαρχία των Ασμοναίων αναδύεται για πρώτη φορά πιθανότατα ένα τοπικό ημερολόγιο της Ιουδαίας. Αν και διατηρεί πολλά χαρακτηριστικά του βαβυλωνιακού συστήματος, διακρίνεται από τον τοπικό έλεγχο των διαβαθμίσεων και της παρατήρησης των νέων φεγγαριών, ενώ συντονίζει τις γιορτές σύμφωνα με τη λατρεία της Ιερουσαλήμ. Κατά την περίοδο αυτή προκύπτουν ημερολογιακές αντιπαραθέσεις μεταξύ των συστημάτων 354 ημερών και 364 ημερών. Το ημερολόγιο 364 ημερών (12 x 30 ημέρες [31 ημέρες για 1 μήνα κάθε εποχή]) είναι ένα καθαρά σχηματικό σύστημα που μπορεί να χωριστεί ομοιόμορφα σε 52 εβδομάδες των 7 ημερών. Η εστίαση στην ιερατική επταετία επιδιώκει τον καθορισμό των εορτών την ίδια ημέρα κάθε χρόνο για να αποφεύγονται οι παρεμβολές με το Σάββατο. Αν και έχουμε ενδείξεις για το παραπάνω στο Αστρονομικό Βιβλίο και τα Ιωβηλαία, καθίσταται τελικά καθοριστικό στοιχείο της μεταγενέστερης κοινότητας του Κουμράν εν αντιθέσει με την κύρια λατρεία της Ιερουσαλήμ.

Μετά την έναρξη της Ρωμαϊκής κυριαρχίας το ηλιακό ημερολόγιό έγινε το επίσημο πολιτικό ημερολόγιο. Ο Ιούλιος Καίσαρας προέβη σε μεταρρύθμιση του παλαιότερου δημοκρατικού ημερολογίου το 46 π.Χ., ούτως ώστε να είναι περισσότερο εναρμονισμένο με το αιγυπτιακό πολιτικό σύστημα (12 x 30 ημέρες + 5 επιπλέον ημέρες). Το εν λόγω «ιουλιανό» ημερολόγιο παραγκώνισε τα τοπικά αν εξαιρέσουμε βέβαια πολλές περιοχές της Ανατολής (π.χ. Αίγυπτος, Μικρά Ασία και Μέση Ανατολή) όπου διατηρήθηκαν παράλληλα. Οι χριστιανοί άρχισαν να συντονίζουν τις γιορτές σύμφωνα με αυτό το ημερολόγιο, ενώ το Πάσχα συνέχισε να υπολογίζεται με βάση τους σεληνιακούς κύκλους αλλά σε σχέση με την Ιουλιανή ισημερία.

Μέχρι τότε, το ρωμαϊκό νέο έτος εορταζόταν τον Ιανουάριο. Ωστόσο, σε πολλές επαρχίες η έναρξη του έτους συνέπιπτε με διαφορετικές χρονικές περιόδους. Για παράδειγμα, τα γενέθλια του Αυγούστου την 23^η Σεπτεμβρίου μαρτυρούνται σε επιγραφές σε όλη την επαρχία της Ασίας ως εναλλακτική χρονολόγηση. Έως τον 4^ο αιώνα, η φορολογική εισφορά της Ινδίκτου σηματοδοτεί την έναρξη του βυζαντινού πολιτικού έτους. Αρχικά, τοποθετείται την 23^η Σεπτεμβρίου, δεδομένου ότι πιθανότατα ξεκίνησε  από τη Μικρά Ασία, καθώς αυτή η ημερομηνία δήλωνε έναρξη του έτους. Παρόλα αυτά, μεταφέρθηκε στην 1^η Σεπτεμβρίου πιθανότατα τον 5^ο αιώνα. Σε ορισμένα από τα παλαιότερα βυζαντινά λειτουργικά ημερολόγια, η σύλληψη του Ιωάννη του Βαπτιστή την 23^η Σεπτεμβρίου σηματοδοτεί το νέο έτος. Αν και η εν λόγω εορτή αποτελεί μια λογική έναρξη του εκκλησιαστικού έτους, τα μεταγενέστερα ημερολόγια προσαρμόζονται στο νέο έτος της Ινδίκτου.

Σε άλλες περιπτώσεις, τα λειτουργικά ημερολόγια ήταν προσαρμοσμένα στα τοπικά πολιτικά ημερολόγια. Για παράδειγμα, οι Αιγύπτιοι χριστιανοί εναρμόνισαν τις γιορτές τους με το αλεξανδρινό ημερολόγιο. Παπυρικές μαρτυρίες δείχνουν ότι οι εορτές στην Αίγυπτο συνδέονταν από νωρίς με την έναρξη του αιγυπτιακού πολιτικού έτους, το οποίο άρχιζε την 1^η Θωθ (= 29 Αυγούστου). Αυτή η ημερομηνία εξακολουθεί να χρησιμεύει ως αρχή του έτους στο κοπτικό ημερολόγιο μέχρι σήμερα.

Η ιστορία των θρησκευτικών ημερολογίων είναι πολύπλοκη. Αν και η αντιστοιχία μεταξύ πολιτικών και θρησκευτικών ημερολογίων υποδηλώνει την προθυμία ενσωμάτωσης στην ευρύτερη κοινωνία –ιδιαίτερα όταν οι πολίτες ασπάζονται την ίδια θρησκευτική πίστη– η αναθεώρηση των εβραϊκών και των χριστιανικών ημερολογίων με βάση το πολιτικό σύστημα κατέστη  με την πάροδο του χρόνου δυσχερέστερη. Αυτό συνέβη επειδή σκοπός της εκάστοτε θρησκείας ήταν η συντήρηση της μειονοτικής ταυτότητας των πιστών και η διατήρηση της ανεξαρτησίας τους, ιδιαίτερα κατά περιόδους, στις οποίες οι παραπάνω θρησκευτικές μειονότητες βρέθηκαν υπό την εξουσία ηγεμόνων με διαφορετική θρησκευτική πίστη. Στην περίπτωση της βυζαντινής παράδοσης αυτό συνεχίστηκε μέχρι τον 20^ο αιώνα, όταν πολλές εκκλησίες υιοθέτησαν τελικά το Γρηγοριανό ημερολόγιο –μια σχετικά μικρή ημερολογιακή αναθεώρηση σε σύγκριση με τις αρχαιότερες. Συνεπώς, η περίπτωση της Ουκρανίας δεν δείχνει μόνο την επιθυμία ανάδειξης της διαφορετικής ταυτότητας των Ουκρανών και τη διάκρισή τους από μια παράδοση της οποίας αποτελούσαν επί μακρόν μέρος, αλλά και τη βούληση περαιτέρω ενσωμάτωσης τόσο στον ευρύτερο ορθόδοξο κόσμο όσο και στη σύγχρονη κοινωνία των πολιτών.

Για περαιτέρω ανάγνωση

Ben-Dov, Jonathan. “A 360-Day Administrative Year in Ancient Israel: Judahite Portable Calendars and the Flood Account.” Harvard Theological Review 114, no. 4 (2021): 431–50.

Ben-Dov, Jonathan. Head of All Years: Astronomy and Calendars at Qumran in Their Ancient Context. Leiden: Brill, 2008.

Mosshammer, Alden A. The Easter Computus and the Origins of the Christian Era. Oxford: Oxford University Press, 2008.

Stackert, Jeffrey. “The Priestly Sabbath and the Calendar: Between Literature and Material Culture.” In Contextualizing Jewish Temples, edited by Tova Ganzel and Shalom E. Holtz, 49–64. Leiden: Brill, 2021.

Stern, Sacha. Calendars in Antiquity: Empires, States, and Societies. Oxford: Oxford University Press, 2012.

Stern, Sacha. Calendar and Community: A History of the Jewish Calendar, Second Century BCE–Tenth Century CE. Oxford: Oxford University Press, 2001.