Στις 7 Φεβρουαρίου 2023, ως ιερέας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, επιβιβάστηκα σε ένα αεροπλάνο και έφυγα από τους Αγίους Τόπους, όπου υπηρετούσα ως μέλος της Ρωσικής Εκκλησιαστικής Αποστολής στα Ιεροσόλυμα. Μόνο μετά την προσγείωση στην Αττάλεια (Τουρκία) δημοσίευσα μια ανάρτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με την οποία ανακοίνωσα την αποχώρησή μου από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και την πρόθεσή μου να μην επιστρέψω στη Ρωσία. Είχαν προηγηθεί μήνες βαριάς περισυλλογής και, δεν θα το κρύψω, ηθικών αμφιβολιών.
Ξεκίνησα να εκκλησιάζομαι ως φοιτητής το 2008, όταν σπούδαζα στο Πολυτεχνείο της Αγίας Πετρούπολης. Μετά την είσοδό μου στη Θεολογική Ακαδημία της Αγίας Πετρούπολης, στην αρχή είχα «αντιεπιστημονικά» συναισθήματα. Ωστόσο, ήδη στις μεταπτυχιακές μου σπουδές, μελετώντας την Εκκλησιολογία του μακαριστού Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη (Ζηζιούλα), ένιωσα μια ανανεωμένη αγάπη για την επιστήμη, τώρα των ανθρωπιστικών σπουδών, και είδα το μέλλον μου συνδεδεμένο με την επιστημονική και θεολογική έρευνα. Αφού ολοκλήρωσα το μεταπτυχιακό μου στη Θεολογική Ακαδημία και μπήκα στο διδακτορικό πρόγραμμα, με έστειλαν αρχικά στην Ελλάδα για γλωσσικές σπουδές και στη συνέχεια στην Κύπρο για ακόμα ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα.
Στην Κύπρο δέχθηκα μια πρόταση να πάω για να διακονήσω στα Ιεροσόλυμα. Οι αιτίες ήταν απλές· ήμουν ιερομόναχος και μιλούσα τη νεοελληνική γλώσσα. Εκείνη την εποχή δεν γνώριζα σχεδόν τίποτα για την Ρωσική Εκκλησιαστική Αποστολή, αλλά αποδέχτηκα την προσφορά με χαρά. Άλλωστε από 12 ετών ερχόμουν στο Ισραήλ για να επισκεφθώ τους παππούδες μου το καλοκαίρι, μέχρι το θάνατό της γιαγιάς μου.
Η διακονία μου στα Ιεροσόλυμα δεν με εμπόδισε να ασχοληθώ με τη μεταπτυχιακή μου εργασία στην Κύπρο και με ενθάρρυνε να συνεχίσω την έρευνά μου, με ειδίκευση στην Εκκλησιολογία του Αγίου Αυγουστίνου Ιππώνος. Στο έργο μου με βοήθησε η ανακάλυψη της ζωής της Ορθόδοξης Εκκλησίας των Ιεροσόλυμων και των πολλών διαφορετικών Χριστιανικών κοινοτήτων των Αγίων Τόπων. Στα μαθήματα εβραϊκών, απολάμβανα την επικοινωνία με φοιτητές από πολύ διαφορετικά πολιτιστικά και θρησκευτικά περιβάλλοντα.
Η ίδια η ιδέα της βίας, η ιδέα του πολέμου καθ’ εαυτή, είναι ξένη για μένα, όπως πιθανώς και για πολλούς Χριστιανούς. Όμως, ο κόσμος είναι γεμάτος βία και ένοπλες συγκρούσεις συμβαίνουν συνεχώς. Πρέπει να ομολογήσω ότι δεν με αφορούν όλες στον ίδιο βαθμό. Σίγουρα υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι ιδιαίτερα ευαίσθητοι, που επηρεάζονται έντονα από την είδηση μιας τραγωδίας, όπου κι αν συμβαίνει αυτή. Πολλοί από μας πιθανόν να θλίβονται από την αδικία και τη βαναυσότητα, αλλά, σε γενικές γραμμές, δεν προβληματίζονται βαθιά και σοβαρά για τους πολέμους. Με άλλα λόγια, έχουμε την επιλογή να παραμείνουμε εσωτερικά αμέτοχοι σε μια τραγωδία· επιπλέον, αυτό το δικαίωμα να παραμείνουμε αμέτοχοι είναι συνήθως παθητικό.
Αλλά πού είναι τα όρια; Πότε δεν μπορώ πλέον να αδιαφορήσω για τον πόλεμο; Πότε καθίσταται αδύνατον να μείνω αμέτοχος; Ενώ είναι δυνατόν όχι απλά να μένει κανείς παθητικά αμέτοχος σε στρατιωτικές ενέργειες στην αντίπερα πλευρά του κόσμου, και μάλιστα κάποιες φορές να μην μαθαίνει γι αυτές καθόλου, ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος, ο οποίος διαρκεί ήδη κάποια χρόνια και ο οποίος εισήλθε σε μια οξεία φάση στις 24 Φεβρουαρίου 2022, έχει γίνει για μένα ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα.
Όταν ξέσπασε ο ανοιχτός πόλεμος, η κουλτούρα του μίσους γέμισε κυριολεκτικά τα πάντα και έγινε αδύνατον να μένει κανείς αμέτοχος. Η προσέγγιση αυτή είναι ασύμβατη με τη Χριστιανική μου συνείδηση. Η χειρότερη εκδήλωση αυτής της κουλτούρας ήταν η δικαιολόγηση των δολοφονιών και ακόμη και η ευλογία των δολοφονιών από τη Ρωσική Εκκλησία.
Οι κληρικοί της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας έχουν στερηθεί το «παθητικό δικαίωμα της μη-συμμετοχής» στην κουλτούρα του μίσους ύστερα από την κυκλοφορία της πρώτης προσευχής για τον πόλεμο στην Ουκρανία, η οποία εξακολουθεί να διαβάζεται σε ορισμένες ενορίες του Πατριαρχείου Μόσχας εκτός Ρωσίας. Σε γενικές γραμμές, η προσευχή ήταν εξορθολογισμένη και περιείχε μόνο υπαινιγμούς ευχών για στρατιωτική νίκη, αλλά μια φράση ξεχώρισε: «Σταμάτησε τα ξένα έθνη, που θέλουν να πολεμήσουν και να αντιταχθούν στην Αγία Ρωσία, και ανάτρεψε τα σχέδιά τους». Η προσευχή για έναν χριστιανό είναι μια ενεργή δραστηριότητα, που απαιτεί να συμμετέχει σε όσα λέγονται, και συχνά περιέχει δογματικά στοιχεία. Ως εκ τούτου, ακόμη και μια τέτοια προσευχή απαιτούσε, τουλάχιστον, μια ιδιαίτερη διανοητική προσπάθεια για να πείσει κανείς τον εαυτό του ότι η επαίσχυντη φράση δεν αναφερόταν στη «Συλλογική Δύση» αλλά στα Ρωσικά στρατεύματα που εισβάλλουν στην Ουκρανία.
Λυπάμαι που δεν είχα το θάρρος και την ηθική δύναμη να αντιμετωπίσω δημόσια αυτό με το οποίο δεν συμφωνούσα. Ως εκ τούτου, διάβαζα αυτή την προσευχή σχεδόν συνεχώς, μέσα μου εκτελώντας τις ίδιες νοητικές ασκήσεις που παρέπεμπαν τις λέξεις για τα ξένα έθνη στον Ρωσικό στρατό. Μπορούσα να επιτρέψω στον εαυτό μου να μην το κάνω μόνο όταν λειτούργησα στο μετόχι της Ρωσικής Εκκλησιαστικής Αποστολής στην Ιεριχώ, όπου δεν υπήρχε κανείς που θα μπορούσε να το παρατηρήσει και να το αναφέρει στους ανωτέρους μου. Σε κάθε Θεία Λειτουργία και πρωινή προσευχή στην Αποστολή αυτή η προσευχή διαβαζόταν πάντα, ακόμη και όταν ήμουν εγώ ο εφημέριος. Οι ενέργειές μου υπαγορεύονταν από μόνο και μια επιθυμία – να μην προδώσω τις απόψεις μου και να μην έρθω σε ανοιχτή σύγκρουση με άλλα μέλη της Αποστολής.
Αλλά καθώς περνούσε ο καιρός, αυτή η προσευχή και στη συνέχεια τα λόγια του Πατριάρχη για την υποστήριξη του πολέμου, η απονομή εκκλησιαστικών βραβείων στους συμμετέχοντες στην εισβολή και η απουσία λόγων υποστήριξης και συλλυπητηρίων προς τους Ουκρανούς που υπέφεραν από τις στρατιωτικές ενέργειες, προβλημάτισαν τη συνείδησή μου και οδήγησαν στη συνειδητοποίηση της προσωπικής μου συμμετοχής σε αυτό που συνέβαινε. Κάθε μέρα γινόταν όλο και πιο σαφές ότι η χριστιανική μου συνείδηση απαιτούσε μια πιο ενεργή αντιπολεμική στάση.
Όντως φοβήθηκα για πολύ καιρό. Με δυσκολία το παραδεχόμουν στον εαυτό μου, κρυβόμουν πίσω από ένα τείχος σαρκασμού, αλλά εξακολουθούσα να φοβάμαι. Ήταν οδυνηρό και ντροπιαστικό για μένα να σιωπώ σε όλα όσα γίνονταν και λέγονταν γύρω μου εκ μέρους της Ρωσικής Εκκλησίας. Φοβόμουν επίσης και να απαντήσω κάτι, επειδή πίστευα ότι θα με εξοστράκιζαν. Έτσι, αποθήκευσα τον πόνο μέσα μου, καταπιέζοντας την επιθυμία να μιλήσω σύμφωνα με τη συνείδησή μου, ανοίγοντας το στόμα μου μόνο όταν μιλούσα σε εκείνους που με καταλάβαιναν. Αυτοί ήταν κυρίως οι παλιοί στενοί μου φίλοι από τη Ρωσία, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν ήταν κληρικοί. Παρόλο που και ανάμεσα στους συμφοιτητές μου υπήρχαν κάποιοι που ήταν κατά του πολέμου, ακόμη και κάποιοι που υπέγραψαν την περίφημη επιστολή των 300 κληρικών, δεν τολμούσα να τους μιλήσω, μη θέλοντας να τους δημιουργήσω πρόβλημα με την επικίνδυνη κουβέντα μου. Αλλά ακόμη και για να μιλήσω σε εκείνους που εμπιστευόμουν και για των οποίων την ασφάλεια δεν αμφέβαλλα, πήγαινα μακριά από την Αποστολή, ώστε να μη με ακούσει κανείς. Όλο αυτό το καιρό με έσωζαν οι φίλοι και οι συμμαθητές μου στα Ιεροσόλυμα, μερικοί από τους οποίους δεν ήταν καν χριστιανοί, αλλά έδειχναν μια συμπάθεια και μια υποστήριξη που δεν ήταν πάντα διαθέσιμη από τους ομοδόξους μου.
Αποφάσισα τελικά να αποχωρήσω από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία μετά το Πάσχα του 2022. Ωστόσο, η αποχώρηση δεν ήταν εύκολη.
Για κάποιο χρονικό διάστημα ήλπιζα, ίσως από λιποψυχία, να απαλύνω τις συνέπειες των αλλαγών, να προετοιμάσω την αρχή μιας νέας ζωής. Αλλά, δυστυχώς, λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων μου, τίποτα τέτοιο δεν ήταν εφικτό· το μόνο που έκανε ήταν ότι καθυστέρησε την αποχώρησή μου και μου έδωσε χρόνο να σκεφτώ. Και σκέψεις σημαίνει αμφιβολίες. Μήπως τα πράγματα θα άλλαζαν και πάλι, και έπρεπε να περιμένω; Αλλά ξανά και ξανά γινόμουν μάρτυρας απάνθρωπων συνομιλιών, συνήθως μεταξύ των κληρικών της Αποστολής, που μου στέρησαν κάθε ελπίδα. Κάποιες φορές σκεφτόμουν τους ιερείς που είχαν μιλήσει κατά του πολέμου και είχαν απομακρυνθεί από τις θέσεις τους, για τους οποίους είπαν ότι πήραν λάθος δρόμο και ότι ήταν πάντα παράξενοι γενικά. Συνειδητοποίησα ότι θα έλεγαν το ίδιο πράγμα για μένα: «αυτός ήταν παράξενος, ανόητος, έχασε τον δρόμο του, πουλήθηκε στους εχθρούς».
Είναι φοβερό να βρίσκεσαι μόνος έξω από τον γνωστό και άνετο πλαίσιο, έχοντας εγκαταλείψει τις επιθυμίες, τα όνειρα, τα σχέδια που έκανες για χρόνια. Όντως δεν πρέπει να δίνει κανείς μεγάλη σημασία στα σχέδια που κάνει, γιατί ο Θεός γελάει με αυτά, αλλά ανθρωπίνως δεν είναι τόσο εύκολο.
Έχω απόλυτη κατανόηση της κάπως προνομιακής μου θέσης. Ήμουν «τυχερός» που οι γονείς μου με μεγάλωσαν με πνεύμα ελευθερίας και σεβασμού προς τους άλλους. Αρκετά νωρίς, είχα την ευκαιρία να ταξιδέψω έξω από την πρώην Σοβιετική Ένωση· στο Ισραήλ. Η καλή εκπαίδευση, αρχικά σε ένα κοσμικό και στη συνέχεια σε ένα εκκλησιαστικό πανεπιστήμιο, καθώς και η γνώση αρκετών ξένων γλωσσών, δεν μπορεί παρά να χαρακτηριστεί προνόμιο. Όλα αυτά, καθώς και οι φίλοι και μια στοργική και υποστηρικτική οικογένεια, μου επέτρεψαν να εκπληρώσω το σχέδιό μου να αποχωρήσω από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και να μην επιστρέψω στη Ρωσία. Έπειτα από το ταξίδι στην Αττάλεια και τη διαμονή μου σε φίλους μου εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα, μπόρεσα να πάω στο Άγιον Όρος, όπου αναπαύτηκα λίγο και είχα την πρώτη μου ελπίδα να ξαναβρώ τη χαμένη εσωτερική μου γαλήνη. Και στη συνέχεια μετακόμισα σε μια από τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, όπου περιμένω μια απόφαση σχετικά με το μέρος που θα διαμείνω.
Σήμερα προσπαθώ να μην κάνω μακροπρόθεσμους σχεδιασμούς, επειδή δεν είμαι ακόμη σίγουρος για το πώς θα διαμορφωθούν οι περιστάσεις. Μπορώ όμως να μιλήσω για την ελπίδα: θα ήθελα να μείνω στην Ευρώπη και να τελειώσω τη διατριβή μου για τον Άγιο Αυγουστίνο, έργο το οποίο ξεκίνησα πριν από έξι χρόνια.
Μέχρι πρόσφατα, ανησυχούσα πολύ: θα υπάρξει ευκαιρία να συνεχίσω την ιερατική μου διακονία; Αλλά τώρα μπορώ να πω ότι δεν αγχώνομαι πραγματικά. Αν μια τέτοια ευκαιρία έρθει αργά ή γρήγορα, θα είμαι ευχαριστημένος. Ωστόσο, αυτή τη στιγμή ενδιαφέρομαι περισσότερο για τη συνέχιση των σπουδών μου, καθώς και για τη μοναχική ζωή σε συνδυασμό με το ερευνητικό έργο.
Παραμένω σταθερά στο πλευρό της Ουκρανίας. Δυστυχώς, δεν υπάρχει ουσιαστικά τίποτα που μπορώ να κάνω τώρα για να βοηθήσω τους γενναίους κατοίκους της, αλλά προσεύχομαι συνεχώς για μια ειρήνη που μπορεί να φέρει και να διασφαλίσει τον τερματισμό της βίας, και όσο πιο γρήγορα έρθει, τόσο περισσότερες ζωές, κυριολεκτικά και μεταφορικά, θα σωθούν.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου