Τα τελευταία τρία χρόνια, πολλοί έχουν δει τα πρωτοσέλιδα που αναφέρονται στις τραγικές συγκρούσεις, οι οποίες έχουν πλήξει το έθνος της Αιθιοπίας. Πιθανώς, λιγότεροι έχουν αφιερώσει το χρόνο να διαβάσουν με κριτική ματιά γι’ αυτές τις διενέξεις (οι οποίες έχουν καλυφθεί με ακρίβεια στο ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία, βλ.άρθρο ένα και δύο ). Δυστυχώς, έχουμε την εντύπωση ότι μόνο ένας πολύ μικρός αριθμός εξωτερικών παρατηρητών έχει επωφεληθεί από το αυξημένο ενδιαφέρον για την αρχαία και καλαίσθητη χριστιανική παράδοση που ακμάζει εδώ και πολύ καιρό στην Αιθιοπία.
Λόγω γεωγραφικών και γλωσσικών παραγόντων κυρίως, η σοφία και η θεολογία τις οποίες υπηρετεί η Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία[1] ήταν ως επί το πλείστον απρόσιτες για τους ξένους. Το εν λόγω γεγονός έχει αρχίσει σιγά-σιγά να αλλάζει τις τελευταίες δεκαετίες, πράγμα που σημαίνει ότι τυχόν παρεξηγήσεις μπορούν και πρέπει να διορθωθούν. Ένας έμπιστος φίλος και συνάδελφος αρέσκεται να μας υπενθυμίζει –ως γενικό κανόνα σ’ αυτή τη διαδικασία– πως τις άλλες χριστιανικές παραδόσεις πρέπει να τις αξιολογούμε με βάση τους γονιμότερους θεολογικούς τους καρπούς και όχι σύμφωνα με τα σφάλματα και τις λάθος ενέργειες ορισμένων μελών του ποιμνίου τους. Θα είμαστε ευγνώμονες αν μπορέσουμε να διαδραματίσουμε έναν μικρό ρόλο στην ενθάρρυνση ενασχόλησης με την εκκλησία στην Αιθιοπία, αναδεικνύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ασάλευτη μαρτυρία των αδελφών μας στην Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία (που αποφεύγουν να ψέλνουν οι ίδιοι εγκώμια για τον εαυτό τους!).
Στην επιφάνεια των πραγμάτων
Όταν οι άνθρωποι ανακαλύπτουν ότι μελετάμε την ιερή γραμματεία της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας, συνήθως ακολουθεί μια σειρά από προβλέψιμες ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις αυτές είναι σημαντικές, διότι αντικατοπτρίζουν τη γενική αντίληψη για την Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία σε παγκόσμιο επίπεδο.
«Έχουν όντως την Κιβωτό της Διαθήκης στην κατοχή τους;»
Προφανώς, το ερώτημα αυτό έχει σημασία για ιστορικούς και αρχαιολογικούς λόγους, αλλά ουσιαστικά, πρόκειται μάλλον μια λάθος ερώτηση προς τους χριστιανούς αδερφούς μας. Αν κάποιος επιδιώκει ειλικρινά να κατανοήσει και να διδαχθεί από την αρχαία χριστιανική μαρτυρία της Αιθιοπίας, πρέπει να αποδεχθεί το γεγονός ότι η Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία λειτουργεί με τη σταθερή πεποίθηση ότι η Κιβωτός έχει ανατεθεί στην Αιθιοπία και ότι πρέπει να τη διαχειρίζεται με τρόπο που να τιμά τον Θεό. Οι ερευνητές της Αιθιοπίας διεξάγουν συζητήσεις για τη σημασία και την επιρροή της Κιβωτού επί δεκαετίες, αλλά πιο πρόσφατα ο Yirga Woldeyes τόνισε και εξήγησε ότι το ζήτημα της διαθήκης, που βασίζεται στη θεολογία της Κιβωτού –ιδιαίτερα όπως αυτή διατυπώνεται στο εθνικό έπος Kəbrä Nägäśt («Η δόξα των βασιλέων»)– αποτελεί κατεξοχήν χαρακτηριστικό της θεολογίας της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας σήμερα.[2] Η έννοια της θείας διαθήκης διαμορφώνει τη λειτουργική δραστηριότητα κάθε εκκλησίας και την αντίληψη κάθε ορθόδοξου χριστιανού στην Αιθιοπία για την κλήση του.
Το παραπάνω ερώτημα σχετικά με την Κιβωτό συνδέεται στενά με ερωτήματα σχετικά με τη Σολομωνική δυναστεία, καθώς και με άλλα που σχετίζονται με την ιστορική εγκυρότητα (π.χ. ο Αιθίοπας ευνούχος). Αντί να διαιωνίζονται αυτές οι άκαρπες ερωτήσεις, θα ήταν ωφελιμότερο για τους Χριστιανούς να αλλάξουν την οπτική τους: «Πώς θα λειτουργούσε η παράδοση της πίστης μου αν πίστευα ότι ο Θεός μας είχε επιλέξει και μας είχε εξουσιοδοτήσει με τη διαχείριση ενός τόσο φοβερού συμβόλου της θεϊκής παρουσίας Του στη Γη;».
Οι πιστοί στον Θεό δεν χρειάστηκαν κατά τη διάρκεια της ιστορίας αδιαμφισβήτητες επιστημονικές αποδείξεις για τις πράξεις της αγίας Θέκλας ούτε για την «εθνικότητα» του αγίου Μωυσή του Μαύρου προκειμένου να ευλογηθούν και να ενθαρρυνθούν από τον βίο των. Πώς θα μπορούσαν οι Χριστιανοί σήμερα να εμπνευστούν από την αδιαμφισβήτητη πιστή μαρτυρία και τη ζωτικότητα της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας;
«Δεν αποτελούν απλώς τμήμα της Κοπτικής εκκλησίας;»
Από διοικητικής και πολιτικής άποψης, είναι αλήθεια ότι η Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία υπαγόταν στον Πατριάρχη Αλεξανδρείας μέχρι το 1959, πράγμα που σημαίνει ότι οι Μητροπολίτες διορίζονταν από εκεί. Είναι επίσης αλήθεια ότι υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες όσον αφορά τη θεολογία και τη λειτουργία. Ωστόσο, η απλή συμπερίληψη της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας στην κοπτική παράδοση παραθεωρεί το πλήθος της γραμματείας, των αγιογραφιών, της ιστορίας, της θεολογίας, της εικονογραφίας, της μουσικής και άλλων στοιχείων που είναι μοναδικά χαρακτηριστικά στην Αιθιοπία και την Ερυθραία. Επιπλέον, παρόλο που συχνά χρησιμοποιούνται αυξανόμενες θεολογικές προσεγγίσεις για να καταδειχθεί η συγγένεια της ανατολικής οικογένειας των ορθόδοξων εκκλησιών, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία αποφεύγει τη χρήση του όρου «μιαφυσιτική» και προτιμά τις μυστικές και μη–εξειδικευμένες προεκτάσεις του όρου täwaḥǝdo.
«Βρίσκεται στην Αιθιοπία η αρχαιότερη Αγία Γραφή;»
Χάρη στις εικόνες και τα ηχητικά αποσπάσματα που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, ορισμένοι έχουν ελλιπείς απόψεις για τις Αιθιοπικές Γραφές. Είναι αλήθεια ότι τα Ευαγγέλια της Gärima (δύο χειρόγραφα τα οποία έχουν χρονολογηθεί με τη μέθοδο του άνθρακα στον 6ο αιώνα[3]) μπορεί να αποτελούν τον αρχαιότερο σωζόμενο εικονογραφημένο κώδικα του Ευαγγελίου στον κόσμο (επομένως, δεν είναι, η αρχαιότερη Βίβλος ούτε καν το αρχαιότερο χειρόγραφο Ευαγγελίου). Πολύ πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η Gǝʿǝz (Γκεζ) ήταν μία από τις πρώτες γλώσσες στις οποίες μεταφράστηκαν οι χριστιανικές Γραφές, κάτι που συνέβη πιθανότατα στις αρχές του 5ου αιώνα. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα την καλλιέργεια ογκώδους και πρωτότυπου θεολογικού προβληματισμού στις αιθιοπικές γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των εκτεταμένων και ελάχιστα μελετημένων παραδοσιακών βιβλικών σχολίων στα αμχαρικά (ʾAndǝmta).
Αναφορικά με το ερώτημα για την αρχαιότητα των Αιθιοπικών Γραφών υφίστανται ερωτήματα και σχετικά με τον «κανόνα»,[4] ο οποίος περιλαμβάνει τα βιβλία του 1 Ενώχ και του Βιβλίου των Ιωβηλαίων. Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν εδώ σχετικά με την επιρροή των εν λόγω κειμένων στην εσχατολογία, τη μεταφυσική και τη δαιμονολογία –μεταξύ άλλων– της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας[5]· οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, ωστόσο, θα πρέπει να λάβουν υπόψιν τους πώς πολύτιμα χριστιανικά κείμενα μπορούν να χαίρουν μεγάλης εκτίμησης χωρίς απαραίτητα να χρησιμοποιούνται στις ακολουθίες της Εκκλησίας.
Στην Ουσία του ζητήματος
Πέρα από τη διόρθωση των παρεξηγήσεων σχετικά με την Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία , πιστεύουμε ότι άλλες χριστιανικές παραδόσεις μπορούν να επωφεληθούν σημαντικά από την ενασχόληση με αυτόν τον όμορφο κλάδο της Εκκλησίας του Χριστού. Ακολουθούν τρεις γενικοί τομείς που διακρίνονται από μεγάλη δυναμική:
Σαρκωμένη, Οργανική, μη-Δυτική Θεολογία
Επειδή η Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία ήταν σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητη από άλλες χριστιανικές παραδόσεις για περίπου 1.500 χρόνια, η αφηρημένη, συστηματική και προτασιακή σκέψη απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά από την υψηλή παραδοσιακή της γραμματεία. Μερικές φορές συσχετίζεται με τη «σημιτική» ή «συριακή» σκέψη. Η θεολογία της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας παρέχει ενδιαφέρουσες ιδέες για ζητήματα όπως το περιβάλλον, ο ρόλος της γυναίκας και η πνευματική διαμόρφωση. Το κρίσιμο εδώ είναι πως αυτό δεν σημαίνει ότι οι εν λόγω ιδέες αποκλίνουν από την ευρύτερη χριστιανική πίστη. Αντίθετα, βασικές πεποιθήσεις, όπως η «διδασκαλία» περί θεώσεως, διερευνώνται, υποστηρίζονται και υπερασπίζονται μέσω του αυτόχθονου λεξιλογίου, των μεταφορών και των ανεκδότων. Πιστεύουμε ότι οι δυτικοί χριστιανοί κάθε ομολογία μπορούν να ακονίσουν τον θεολογικό τους στοχασμό απλά και μόνο μέσω της αλληλεπίδρασης με τη θεολογία και τη συναναστροφή με τους πιστούς της Αιθιοπική Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας.
Αρχαία και Ξεχωριστή Λειτουργική και Πνευματική Κληρονομιά
Τα λειτουργικά κείμενα, η μουσική και τα άλλα γνωρίσματα της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας είναι από τα παλαιότερα στον κόσμο. Αρχίζοντας από τον Άγιο Γιάρεντ τον 5ο αιώνα, περιέχουν προοπτικές, μελωδίες και συμβολισμούς που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού. Παρόλο που εξακολουθούν να είναι σε μεγάλο βαθμό ακατανόητα για τους ξένους, μπορεί να αποδειχθεί αρκετά εποικοδομητική η παρατήρηση και η εξέταση του πώς οι αρχαίοι Χριστιανοί της Αιθιοπίας διοχέτευσαν ακατάβλητοι το σύνολο της ενέργειας, των πόρων και του πολιτισμού τους στη λατρεία προς τον Θεό εν Πνεύματι και Αληθεία.
Η πνευματική κληρονομιά της Αιθιοπίας είναι επίσης αξιόλογη και σημαντική. Ο Giyorgis της Sägla συνέγραψε ένα καταπληκτικό έργο χριστιανικής δογματικής (Mäṣhafä Mesṭir) εκατοντάδες χρόνια πριν τον Ντεκάρτ και τον Λοκ και δίχως καμιά εμφανή επιρροή από στοχαστές όπως ο Ακινάτης και ο Παλαμάς. Άλλα πρωτότυπα αιθιοπικά έργα, όπως η Hatata,[6] αποδεικνύουν το σθένος και την οξυδέρκεια των Χριστιανών της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας, οι οποίοι καθοδηγούνταν από τις περιεκτικές τους πεποιθήσεις για τον χριστιανικό τρόπο ζωής.
Έντονη και Ζώσα Πνευματική Παράδοση
Η Αιθιοπία διαθέτει περισσότερους χριστιανούς μοναχούς από οποιαδήποτε άλλη χώρα.[7] Οι εν λόγω μοναχοί υπηρετούν την πίστη της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας, όχι μόνο αντιγράφοντας χειρόγραφα, αλλά και μέσω δυναμικών μεθόδων εκμάθησης που έχουν περιγραφεί ως «ένα από τα παλαιότερα συνεχή συστήματα μόρφωσης στον κόσμο.» [8] Ο εξέχων Qine Bet, για παράδειγμα συνυφαίνει μια βαθιά, προσωπική γνώση των Βιβλικών και Πατερικών κειμένων σε περίτεχνες αυτοσχέδιες συνθέσεις που συνδέουν ταυτόχρονα την αρχαία σοφία με την τρέχουσα πραγματικότητα της καθημερινής ζωής.
Αν και η ανεκτίμητη σοφία και η μαρτυρία της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας μόλις τώρα καθίστανται προσιτές στους χριστιανούς εκτός αυτής της παράδοσης, δεν φαίνεται να είναι τυχαίο ότι αυτό συμβαίνει την ώρα που ο χριστιανισμός στα δυτικά έθνη αντιμετωπίζει πρωτοφανή προβλήματα σχετικά με τη κλήση του και την πίστη στον Χριστό.
[1] Η Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία και η Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία της Ερυθραίας ήταν ενωμένες στο πλαίσιο της ίδιας παράδοσης έως το 1993. Εκτός από μια σύντομη περίοδο διαφωνίας, διατηρούν πλήρη κοινωνία. Στο παρόν κείμενο χρησιμοποιούμε τον όρο Αιθιοπική Ορθόδοξη Täwaḥǝdo Εκκλησία για λόγους ευκολίας, δίχως να υπονοούμε οποιονδήποτε αποκλεισμό της σημαντικής Εκκλησίας της Ερυθραίας.
[2] Yirga Gelaw Woldeyes, Native Colonialism: Education and the Economy of Violence Against Traditions in Ethiopia (Trenton, NJ: Red Sea Press, Inc., 2017).
[3] J. McKenzie and Francis Watson, The Garima Gospels: Early Illuminated Gospel Books from Ethiopia (Oxford: Manar Al-Athar, University of Oxford, 2016), 40–41.
[4] Πρβλ. Bruk A. Asale, “The Ethiopian Orthodox Tewahedo Church Canon of the Scriptures: Neither Open nor Closed,” The Bible Translator 67, no. 2 (August 2016): 202–22.
[5] Ένα συναρπαστικό παράδειγμα της δαιμονολογίας της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Täwaḥǝdo Εκκλησίας είναι το αμφιλεγόμενο και κάπως αινιγματικό είδος γραμματείας που ονομάζεται Χειρόγραφα των Ασμάτ (δεν είναι ιδιαίτερα ορθό να περιγράφονται ως «μαγικοί πάπυροι»), τα οποία περιέχουν λεπτομερείς προσευχές εξορκισμού για μια σειρά διαφορετικών δαιμονικών όντων και παθήσεων, ενώ εξακολουθούν να κυκλοφορούν εδώ και περίπου 500 χρόνια.
[6] Βλ. Zara Yaqob και Walda Heywat, The Hatata Inquiries, ed. Lee Ralph, Worku Mehari, and Belcher Wendy Laura (De Gruyter, 2023).
[7] Πρόχειρες εκτιμήσεις δείχνουν ότι υπάρχουν τέσσερις φορές περισσότεροι μοναχοί στην Αιθιοπία (~60.000 [κατά μέσο όρο 75 σε κάθε ένα από τα 800 μοναστήρια]) απ’ ότι στη Ρωσία (~15.000). Πρβλ. http://www.patriarchia.ru/db/text/5359105.html.
[8] Richard Pankhurst, A Social History of Ethiopia (Addis Ababa, 1990), xi.
Μια Δημοσίευση του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου