Ένα από τα βασικά προνόμια που διεκδικεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο είναι η δικαιοδοσία επί της λεγόμενης «διασποράς», τις περιοχές, δηλαδή, οι οποίες δεν περιλαμβάνονται στα γεωγραφικά όρια των υπόλοιπων Αυτοκέφαλων Εκκλησιών. Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι η εν λόγω υπερόρια δικαιοδοσία ανάγεται στον 28ο Κανόνα της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου στην Χαλκηδόνα (451), ο οποίος ορίζει τα εξής:
Ο κανόνας, ωστόσο, δεν αναφέρει ρητά κάτι τέτοιο, πρόκειται απλώς για μια ερμηνεία. Εκ πρώτης όψεως, ο κανόνας φαίνεται να αναφέρεται μόνον στους επισκόπους, οι οποίοι ανήκουν στις διοικήσεις Πόντου, Ασίας και Θράκης και υπηρετούν ανάμεσα σε συγκεκριμένους βαρβάρους. Οι πιο έγκριτοι ερμηνευτές των ιερών κανόνων, όπως ο Ιωάννης Ζωναράς, ο Θεόδωρος Βαλσαμών και ο Αλέξιος Αριστηνός, ερμηνεύουν την παραπάνω φράση κυριολεκτικά, θεωρώντας ότι αναφέρεται σε συγκεκριμένες ομάδες βαρβάρων που γειτνίαζαν με τις διοικήσεις Πόντου, Ασίας και Θράκης. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης επαναλαμβάνει την ίδια ερμηνεία στο Πηδάλιο, ενώ η σύγχρονη ερμηνεία του κανόνα δεν φαίνεται να υπάρχει πουθενά.
Από τότε που ο Οικουμενικός Πατριάρχης παραχώρησε αυτοκεφαλία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας στις αρχές του 2019, υφίσταται ανταγωνισμός με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) όχι μόνο όσον αφορά την διεκδίκηση της κανονικότητας, αλλά και για τον αριθμό των ενοριών, καθώς και των πιστών. Κάθε μία από τις παραπάνω εκκλησίες όχι μόνο ισχυρίζεται ότι αποτελεί τη μοναδική κανονική εκκλησία της χώρας, αλλά και τη μεγαλύτερη. Ωστόσο, οι πολυάριθμες μεταβιβάσεις ενοριών από τη δικαιοδοσία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) σ’ αυτήν της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας (και ορισμένες φορές αντίστροφα), η εμπόλεμη κατάσταση και συνεπώς η ενασχόληση των αρχών, αλλά και των πιστών, με πιο επείγοντα ζητήματα, καθιστούν την εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων σχεδόν αδύνατη. Στις 13 Σεπτεμβρίου 2022, η επικεφαλής της Κρατικής Υπηρεσίας για την Εθνική Πολιτική και την Ελευθερία της Συνείδησης, Ολένα Μπόγκνταν, χαρακτήρισε δημοσίως την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) ως το μεγαλύτερο θρησκευτικό «δίκτυο» στη χώρα. Λίγες μέρες νωρίτερα, ένα έγγραφο που διέρρευσε υποδείκνυε ότι η διοίκηση της Ουκρανικής Υπηρεσίας Ασφαλείας –αναφορικά με την πόλη και την περιφέρεια του Κιέβου– δήλωνε πως οι μετακινήσεις πιστών από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας αποτελούν απειλή για την εθνική ασφάλεια (καθώς οι ενοριακές συναντήσεις όσων προετοιμάζουν τις μετακινήσεις μπορεί να οδηγήσουν σε ανοιχτές συγκρούσεις, επειδή «οι μετακινήσεις μπορεί να υποδαυλίσουν το διαθρησκευτικό μίσος»). Η Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας αντέδρασε με μια δήλωση στις 18 Οκτωβρίου, στην οποία υποστηρίζει ότι οι κρατικές αρχές εμποδίζουν την μεταβίβαση ενοριών από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας), «η οποία υποστηρίζεται μόνο από το 4% των πολιτών».
Παρόλα αυτά, το ερώτημα για το ποια εκκλησία είναι μεγαλύτερη παραμένει ανοιχτό, ενώ υπάρχουν δυο τρόποι για να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα. Ο πρώτος είναι με βάση τον αριθμό των ενοριών και ο δεύτερος σύμφωνα με τον αριθμό των πιστών. Όσον αφορά τις ενορίες, οι ουκρανικές αρχές διαθέτουν λεπτομερέστατα στατιστικά στοιχεία. Κάθε θρησκευτική κοινότητα, η οποία θέλει να υφίσταται νόμιμα στην Ουκρανία, πρέπει να εγγραφεί στην προαναφερθείσα Κρατική Υπηρεσία, καθώς και να παρέχει τακτικά στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των ενοριών, των κληρικών, των εκπαιδευτικών της ιδρυμάτων κ.λπ. Τα εν λόγω στατιστικά δεδομένα είναι διαθέσιμα εδώ και χρόνια και μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τη δυναμική της ανάπτυξης (ή της εξασθένισης) των θρησκευτικών κοινοτήτων. Ορισμένα στοιχεία είναι σημαντικά για την ερμηνεία των διαθέσιμων δεδομένων:
Το 1095, ο Πάπας Ουρβανός Β΄ κάλεσε ένα πλήθος ιπποτών υπό τα όπλα λέγοντάς τους ότι είναι η δική τους ευθύνη η εκδίκηση της ισλαμικής κατάκτησης των Αγίων Τόπων, ενώ φυσικά δεν ανέφερε ότι η εν λόγω κατάκτηση είχε λάβει σχεδόν πριν πέντε αιώνες. Το κήρυγμα του Ουρβανού οδήγησε στην Πρώτη Σταυροφορία και μετέβαλε για πάντα τις σχέσεις μεταξύ Δυτικής Ευρώπης, Ανατολικού Χριστιανισμού και Ισλαμικού κόσμου.
Από χριστιανική και θεολογική άποψη, ο Ουρβανός εισήγαγε έναν εντελώς νέο –ορισμένοι θα μπορούσαν να πουν και αιρετικό– τρόπο σκέψης όσον αφορά τη σχέση μεταξύ χριστιανικής ευσέβειας και βίας. Κλείνοντας το κήρυγμά του, ο Ουρβανός δήλωσε το εξής: «Αναλάβετε αυτό το ταξίδι με προθυμία για τη συγχώρεση των αμαρτιών σας και να είστε σίγουροι για την αμοιβή της άφθαρτης δόξας στη Βασιλεία των Ουρανών».
Επί μια χιλιετία περίπου, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί καταδίκαζαν τη διαστρέβλωση της χριστιανικής διδασκαλίας από τον Ουρβανό, όπως καταδίκαζαν ανελλιπώς και τα ιστορικά γεγονότα που προήλθαν απ’ αυτήν (ιδίως την Τέταρτη Σταυροφορία, η οποία οδήγησε στην καταστροφή του χριστιανικού Βυζαντίου). Δεδομένου των παραπάνω, η πρόσφατη απόπειρα του Πατριάρχη Κύριλλου να αναδειχθεί περαιτέρω με το κήρυγμά του στην Ρωσία του Πούτιν φαίνεται αρκετά αξιοσημείωτη. Ο Κύριλλος δήλωσε σε πρόσφατο κήρυγμά του ότι θα συγχωρεθούν οι αμαρτίες των Ρώσων στρατιωτών, που θα χάσουν τη ζωή τους στην Ουκρανία.
«Γνωρίζοντας τον, αισθάνθηκα αμέσως την αυθεντικότητα, την ακεραιότητα και την γνησιότητά του; ένιωσα ότι ήταν ένας αληθής άνθρωπος. Χαρακτηριζόταν από γαλήνη, καθώς και από μια διαφανή και ακτινοβολούσα χαρά.» (Κάλλιστος Γουέαρ, «Το Άγιον Όρος Σήμερα» [1976]).
Μια Στιγμή Πανορθόδοξης Ενότητας
Σε μια εποχή κατά την οποία ο Ορθόδοξος χριστιανικός κόσμος σπαράσσεται από σχίσματα –με πιο επίπονο το σχίσμα στην Ουκρανία– η πρόσφατη κοίμηση του Μητροπολίτη Διοκλείας Καλλίστου Γουέαρ (1934-2022), αποτελεί ίσως ένα από τα ελάχιστα γεγονότα που κατόρθωσαν να ενώσουν, έστω και για λίγο, τον Ορθόδοξο κόσμο προσκομίζοντας μια αίσθηση χαρμολύπης. Τρισάγια για τον άρτι κοιμηθέντα μακαριστό Μητροπολίτη Κάλλιστο τελέστηκαν από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο στο Φανάρι, καθώς και στη νεκρική κλίνη του από εξέχουσες προσωπικότητες —πρώην μαθητές του Μητροπολίτη— που ανήκουν στη Ρωσική Εκκλησία– Πατριαρχείο Μόσχας (Μητροπολίτης Βουδαπέστης και Ουγγαρίας Ιλαρίων Αλφέγιεφ και Επίσκοπος Λονδίνου Ειρηναίος Στίνμπεργκ [Ρώσικη Ορθόδοξη Εκκλησία εκτός Ρωσίας-Πατριαρχείο Μόσχας]. Ο Αρχιεπίσκοπος Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας Νικήτας, υπέρτιμος και Έξαρχος Δυτικής Ευρώπης, παρακολουθούσε στενά την πορεία της ασθένειας του αείμνηστου Μητροπολίτη Καλλίστου και τον επισκεπτόταν συχνά τα τελευταία χρόνια πριν την κοίμησή του. Με ιδιαίτερη ποιμαντική μέριμνα, ο Αρχιεπίσκοπος Νικήτας συνεργάστηκε αθόρυβα για μεγάλο χρονικό διάστημα με τους τοπικούς εκπροσώπους της Ρωσικής ενορίας στην Οξφόρδη, καθώς και της Ελληνορθόδοξης ενορίας στην ίδια πόλη με σκοπό τον σχεδιασμό και τη φροντίδα για την τέλεση της εξόδιου ακολουθίας, της Θείας Λειτουργίας, των επιμνημόσυνων δεήσεων και την ταφή του αείμνηστου Μητροπολίτη στην Οξφόρδη, ούτως ώστε να τονίσει την σημασία του Καλλίστου Γουέαρ για το σύνολο του Ορθόδοξου κόσμου.
Δύο ιδιαιτέρως συγκινητικά τρισάγια τελέστηκαν επί της σορού του κοιμηθέντoς Μητροπολίτη Καλλίστου στην Ρωσική ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Θαυματουργού από τον προϊστάμενό της π. Stephen Platt, ενώ κατόπιν ακολούθησε ολονύχτια αγρυπνία όπου κληρικοί όλων των εκκλησιών και πιστοί ανάγνωσαν ευαγγελικές περικοπές. Την επόμενη ημέρα, τελέστηκε Θεία Λειτουργία από τον Μητροπολίτη Βελγίου Αθηναγόρα (Οικουμενικό Πατριαρχείο) στην κοινή ελληνορωσική ενορία, τον Ι.Ν. της Αγίας Τριάδος και τον Ι.Ν Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (Οικουμενικό Πατριαρχείο), μετά των εφημερίων π. Ian Graham και π. Seraphim Vänttinen-Newton, καθώς και συλλειτουργούντων ιερέων του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Παρούσες ήταν επίσης και οι μοναχές της Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου (Έσσεξ) (ιδρυθείσης από τον Άγ. Σωφρόνιο Σαχάρωφ του Εσσέξ [1896-1993], οι οποίες έψαλλαν, μαζί με πλήθος πιστών και κληρικών από όλες τις Ορθόδοξες εκκλησιαστικές δικαιοδοσίες (συμπεριλαμβανομένου και του Πατριαρχείου Μόσχας), καθώς και εκπροσώπων άλλων εκκλησιών (π.χ. Αρχιεπίσκοπος Ρόουαν Γουίλιαμς [Αγγλικανική Εκκλησία]. Τέλος, η εξόδιος ακολουθία, στην οποία παραβρέθηκαν εκατοντάδες άτομα από όλες τις χριστιανικές παραδόσεις, έλαβε χώρα στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία της Οξφόρδης του Αγ. Αλοΐσιου Γκονζάγκα υπό τον Αρχιεπίσκοπο Νικήτα, παρουσία πολλών Ορθόδοξων επισκόπων και κληρικών όλων των δικαιοδοσιών, συμπεριλαμβανομένου ενός μονάχα θαρραλέου ιερέα από το Πατριαρχείο Μόσχας. Το «ύστατο χαίρε» των πιστών προς τον αγαπημένο Μητροπολίτη διήρκεσε σχεδόν μισή ώρα, ενώ όλο το εκκλησίασμα προσήλθε για να τον αποχαιρετήσει και να λάβει την τελευταία του ευλογία. Λίγο πριν σκεπαστεί η σορός του μακαριστού Μητροπολίτη Καλλίστου, ο Αρχιεπίσκοπος Νικήτας, εκδηλώνοντας ιδιαίτερη ποιμαντική διορατικότητα, δώρισε τα προσωπικά αντικείμενα του επισκοπικού αξιώματος του Μητροπολίτη Κάλλιστου, στους παρευρισκόμενους μοναχούς και κληρικούς όλων των δικαιοδοσιών. Την μίτρα έλαβε ο Μητροπολίτης Αθηναγόρας (Οικουμενικό Πατριαρχείο), η επισκοπική ράβδος παραδόθηκε στην Ι.Μ. του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου (Οικουμενικό Πατριαρχείο), τον αρχιερατικό σταυρό παρέλαβε ο π. Stephen Platt και το εγκόλπιο στάλθηκε στον Μητροπολίτη Ιλαρίωνα Αλφέγιεφ (Πατριαρχείο Μόσχας). Η ημέρα έκλεισε με την ταφή του Μητροπολίτη στο «ορθόδοξο τμήμα» του κοιμητηρίου Wolvercote της Οξφόρδης (όπου έχει ταφεί και ο Τζ. Ρ.Ρ. Τόλκιν). Στην πομπή υπό τους ήχους πασχάλιων ασμάτων προΐστατο ο Μητροπολίτης Αθηναγόρας, οδηγώντας πλήθος πιστών διαφορετικών χριστιανικών ομολογιών και παραδόσεων. Ο Αρχιεπίσκοπος Νικήτας προσκάλεσε ανοιχτά όλους τους ορθόδοξους κληρικούς των κανονικών εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών να παραστούν στην εξόδιο ακολουθία με σκοπό να δοθεί μια ρητή μαρτυρία για την ενότητα της Ορθοδοξίας. Δυστυχώς όμως, το Πατριαρχείο Μόσχας έδωσε εντολή στους κληρικούς του να μην λάβουν μέρος σε οποιαδήποτε ακολουθία στην οποία προΐσταται ιεράρχης του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η αγρυπνία οργανώθηκε από εξέχοντα μέλη της τοπικής Ρωσικής ενορίας, υπεύθυνα για την φροντίδα του Μητροπολίτη κατά την περίοδο της μακράς του ασθενείας και νυν εκτελεστές της διαθήκης του.
Οι παραπάνω ακολουθίες ήταν μια σύντομη αλλά ατελής στιγμή εκδήλωσης της πανορθόδοξης ενότητας, ενώ αποτέλεσαν επίσης το επιστέγασμα των τελευταίων χρόνων της ζωής του κυρού Μητροπολίτη Κάλλιστου. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων αφοσιωμένα πνευματικά του τέκνα, με επικεφαλής μέλη της τοπικής ρωσικής ενορίας, καθώς και της ελληνικής, είχαν αναλάβει την καθημερινή φροντίδα του αείμνηστου Μητροπολίτη Καλλίστου, υπερβαίνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τον διχασμό των εκκλησιών τους. Αυτό είναι και το κύριο χαρακτηριστικό του «Κάλλιστου της Οξφόρδης»: κατόρθωσε τόσο στη ζωή όσο και στη κοίμηση του να διακριθεί ως σημείο ενότητας (όπως οφείλει να είναι και το λειτούργημα του επισκόπου), καθώς και να καταστεί αυτό που θεωρούσε ως απώτερο σκοπό του: ένας Ορθόδοξος διδάσκαλος αφιερωμένος στη διάδοση της αλήθειας του Χριστού, μέσω της οποίας ενώνει όλους τους Χριστιανούς εν ελευθερία, ούτως ώστε να αυξηθούν και να τελειωθούν στην πληρότητα της εν Χριστώ ζωής.
