Η επιστολή μου απευθύνεται σ’ εσάς τους Ορθόδοξους επισκόπους της Ρωσίας. Σκόπιμα αποφάσισα να μην συγκεντρώσω υπογραφές και να μην εμπλέξω οποιεσδήποτε άλλες εκκλησίες ή δημόσιες οργανώσεις, διότι δεν απευθύνομαι στο σώμα των επισκόπων γενικά, ούτε στους ηγέτες του Πατριαρχείου Μόσχας, αλλά σε καθένα από εσάς προσωπικά. Ο αποδέκτης της εν λόγω επιστολής είναι ο κάθε Ορθόδοξος Χριστιανός που βαπτίστηκε, εκάρη μοναχός, έλαβε το αξίωμα του επισκόπου και αναγνωρίζει βαθιά μέσα στην καρδιά του ότι είναι αδύνατο να διοικεί την Εκκλησία χωρίς να αγαπά τον Χριστό, να αναζητεί την αλήθεια Του υπηρετώντας τον Χριστό κι όχι τον Καίσαρα.
Υπό τις παρούσες συνθήκες, αισθάνομαι αναγκασμένος να παραβιάσω την εκκλησιαστική εθιμοτυπία και να μην ζητήσω την ευλογία σας. Αυτό μπορεί να φαίνεται ως μια κακή αρχή για την έναρξη της συζήτησής μας. Τα λόγια μου μπορεί να προκαλέσουν αντίδραση, ενόχληση, ακόμη και οργή εκ μέρους σας. Γνωρίζοντας το αυτό, δεν τρέφω πολλές ελπίδες ότι θα δώσετε την ειλικρινή σας ευλογία, ενώ αν μου τη δώσετε μόνο και μόνο για την επίδειξη της επισκοπικής εξουσίας δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Αν συμφωνείτε ότι όσα έχω να σας πω έχουν νόημα, απλώς προσευχηθείτε για εμένα και γράψτε έστω μερικές γραμμές ως απάντηση. Προσεύχομαι για εσάς, αν και κάτι τέτοιο σήμερα είναι δύσκολο και επώδυνο.
Πιστεύω βαθιά, ωστόσο, ότι υπάρχει μια άνωθεν ευλογία για την εν λόγω συζήτηση, διότι καλούμαστε να μιλήσουμε για το μόνο πράγμα που χρειάζεται (πρβλ. Λουκ. 10:42), για την αγάπη του Χριστού που είναι αδιανόητη δίχως την τήρηση των εντολών Του. «Όποιος με αγαπάει θα τηρήσει τον λόγο μου» (Βλ. Ιωάν. 14:23).
Η δημοφιλής περσόνα του Facebook, Hyperdox Herman, αναφέρει με σατιρικό τρόπο δέκα λόγους για τον αποκλεισμό των ανδρών από την ιερωσύνη, μεταξύ των οποίων είναι οι εξής:
«Τα σωματικά χαρακτηριστικά του άνδρα δείχνουν ότι δημιουργήθηκε για σκληρή εργασία και όχι για να διακονεί στον ναό, κάτι που δεν απαιτεί μεγάλη σωματική δύναμη.»
«Οι άνδρες είναι πολύ επιρρεπείς στη συναισθηματική αντιμετώπιση των πραγμάτων – αυτό είναι εύκολο να το διαπιστώσετε παρακολουθώντας τις αντιδράσεις τους σε οποιονδήποτε ποδοσφαιρικό αγώνα. Ένας ιερέας πρέπει να διακρίνεται από αυτοέλεγχο και αυτό συχνά δεν ισχύει για τους άνδρες.»
«Η φροντίδα των πνευματικών παιδιών είναι παρόμοια με τη φροντίδα των παιδιών γενικά και αυτού του είδους η φροντίδα αποτελεί φυσική ικανότητα και προνόμιο της γυναίκας.»
Συνήθιζα να πιστεύω ότι οι λόγοι για τον αποκλεισμό των γυναικών από την ιερωσύνη, τους οποίους ο Hyperdox Herman έξυπνα διακωμωδεί ήταν διαφορετικοί από τους συμβολικούς λόγους για τη μη-χειροτονία των γυναικών. Έχω ακούσει πολλούς σκεπτόμενους Ορθόδοξους Χριστιανούς να εξηγούν ότι η σημασία του φύλου του Χριστού σχετίζεται με τη σωτηριώδη σχέση Του με την Εκκλησία, η οποία λαμβάνει τη μορφή του Νυμφίου και της Νύφης. Ο ιερέας εκπροσωπεί τον Χριστό στη λειτουργία και επομένως το σωστό είναι ένας άνδρας (και όχι μια γυναίκα) να εκπροσωπεί τον Χριστό.
Οποιαδήποτε σύγκρουση, ιδίως στρατιωτική, πρέπει να βασίζεται σε ένα σαφές σκεπτικό, το οποίο να την αιτιολογεί. Συνήθως, επίσημοι εκπρόσωποι του εμπλεκόμενου στη σύγκρουση κράτους πρέπει να είναι διατεθειμένοι να παρέχουν απαντήσεις σχετικά με το εν λόγω ζήτημα. Μετά την έναρξη της ένοπλης σύγκρουσης με την Ουκρανία, ωστόσο, η κατάσταση στη Ρωσία σταδιακά αρχίζει να ερμηνεύεται με θρησκευτικούς όρους. Ήδη Ρώσοι αξιωματούχοι καθώς και ΜΜΕ χρησιμοποιούν τον θρησκευτικό λόγο, ο οποίος έχει πλέον ξεφύγει από τα όρια της Εκκλησίας. Ταυτόχρονα, αυτή η ρητορική είναι πιο ακραία από εκείνη των εκπροσώπων της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Συνεπώς το επίσημο εκκλησιαστικό κήρυγμα έχει μετατραπεί σε μέρος της κρατικής προπαγάνδας.
Ο πόλεμος της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας εμπεριέχει στον πυρήνα του την εσχατολογική ρητορική και σκέψη. Ακραία φρασεολογία, όπως π.χ. ο λόγος για τον «αποσατανισμό της Ουκρανίας» δεν ακούγεται μόνο στο εκκλησιαστικό κήρυγμα, αλλά υφίσταται και στην κρατική προπαγάνδα. Ρώσοι αξιωματούχοι αποκαλούν τις Ουκρανικές αρχές «σατανιστικές», «φανερούς εχθρούς του Χριστού» ενώ επικαλούνται την ανάγκη «να αποτραπεί ο ανώτατος άρχοντας της κόλασης, όποιο όνομα κι αν χρησιμοποιεί, είτε λέγεται Σατανάς, είτε Εωσφόρος είτε Ιμπλίς, επειδή στόχος του είναι η καταστροφή»– όπως δήλωσε ο αναπληρωτής πρόεδρος του Συμβουλίου Ασφαλείας Ντμίτρι Μεντβέντεφ στον λογαριασμό του στο Telegram. Σύμφωνα με την εκπρόσωπο του ρωσικού Υπουργείου Εξωτερικών Μαρία Ζαχάροβα, ακόμη και οι καναδικές αρχές που επέβαλαν κυρώσεις στον Πατριάρχη Κύριλλο αποτελούνται από σατανιστές.
Πέρα όμως από την αναφορά αφηρημένων «αρχών», υπάρχουν και πιο συγκεκριμένες εκκλήσεις, όπως για παράδειγμα να αποδοθεί στον Βλαντιμίρ Ζελένσκι η ιδιότητα του «αντίχριστου». Ο πολιτικός αναλυτής Αράικ Στεπανιάν δήλωσε ζωντανά από το κύριο κρατικό τηλεοπτικό κανάλι «Ρωσία-1» τα εξής: «Η Ορθόδοξη Εκκλησία πρέπει κηρύξει τον Ζελένσκι ως αντίχριστο. Από την άποψη της Ορθοδοξίας, ο άνθρωπος αυτός είναι αντίχριστος. Πρέπει να ξεχάσουμε το επώνυμο Ζελένσκι. Πρέπει να ονομάζουμε τον Ζελένσκι απλά αντίχριστο».
Στο πλαίσιο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ενθαρρύνονται οι πιο ακραίες εκτιμήσεις για τη συνεχιζόμενη σύγκρουση. Εμπνευστής της εσχατολογικής ρητορικής είναι ο ίδιος ο Πατριάρχης Κύριλλος, ο οποίος γυρεύει δικαίωση και υποστήριξη για τις απόψεις του ενάντια της παγκοσμιοποίησης και της Δύσης. Στις 25 Οκτωβρίου, κατά την έναρξη του 24ου Παγκόσμιου Ρωσικού Λαϊκού Συμβουλίου, αποκάλεσε την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες «αντιχριστιανικό έδαφος», δηλώνοντας τα εξής: «Η παγκοσμιοποίηση είναι ένα σχέδιο παγκόσμιας ενότητας, το οποίο, όμως, δεν λαμβάνει υπόψη το αληθινό σχέδιο του Δημιουργού για τον άνθρωπο. Από τη σκοπιά της χριστιανικής εσχατολογίας, γνωρίζουμε τι σημαίνει παγκόσμια οικουμενικότητα και ξέρουμε ότι δίχως αυτήν την παγκόσμια οικουμενικότητα δεν θα εμφανιστεί κάποιος που θα διεκδικήσει παγκόσμια εξουσία και του οποίου το όνομα θα συνδεθεί με το τέλος του κόσμου».
Σύμφωνα με τον Πατριάρχη Κύριλλο, το τέλος του κόσμου πλησιάζει και υπάρχουν αντιχριστιανικές περιοχές, καθώς και χριστιανικές, ενώ πάνω απ’ όλα αυτά βρίσκεται ο Κατέχων – εκείνος που συγκρατεί την επερχόμενη αποκάλυψη. Οι μόνοι που μπορούν να καθυστερήσουν τον ερχομό της Τελευταίας Κρίσης είναι οι Ρώσοι, η Ρωσία και η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο Πατριάρχης Κύριλλος αναρωτιέται μάλιστα: «Γιατί επιδιώκουν να την καταστρέψουν (τη ρωσική γη), να τη διαιρέσουν, να στρέψουν αδελφό εναντίον αδελφού; […] Στην Αποκάλυψη γίνεται λόγος για μια συγκεκριμένη δύναμη που εμποδίζει την έλευση του Αντιχρίστου στον κόσμο […] Όλα τα αιχμηρά βέλη όλων εκείνων που προσπαθούν να θέσουν σε κίνδυνο την Εκκλησία, να τη διαιρέσουν και να απομακρύνουν τους ανθρώπους απ’ αυτήν, στοχεύουν σήμερα σ’ αυτή τη δύναμη».
Η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ Maureen Perrie πιστεύει ότι η ανάδυση της αντίληψης της Ρωσίας ως Κατέχων «υποδηλώνει μια κίνηση προς μια πιο ανοιχτά εθνικιστική θέση εκ μέρους του Πατριάρχη, ο οποίος δεν είναι δυνατόν να αγνοεί την ιδεολογική απήχηση της εν λόγω έννοιας».
Η κατάρρευση της παλαιάς τάξης πραγμάτων, θέμα στο οποίο έχουν επανειλημμένα αναφερθεί Ρώσοι αξιωματούχοι, είναι αναπόφευκτη. Όμως, η Ρωσία έχει την ευκαιρία να αποτρέψει την εισβολή των δυνάμεων του κακού στον κόσμου, όντας η ίδια ο Κατέχων. Ο Βλαντιμίρ Σούριν, αρθρογράφος στη συντηρητική Ορθόδοξη ιστοσελίδα «Ρωσική εθνική γραμμή» διατυπώνει την εν λόγω ιδέα με περισσότερη σαφήνεια: «Κατά τη γνώμη μου, τα γεγονότα στην Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένης της σταυροφορίας απελευθέρωσης του ρωσικού στρατού αποτελούν το κατώφλι του Αρμαγεδδώνα. Η ημερομηνία έναρξης του τελευταίου πολέμου είναι κρυμμένη απ’ τους ανθρώπους. Είναι δυνατόν να αναβάλλουμε την κατάρρευση ενός κόσμου, ο οποίος έχει ουσιαστικά τελειώσει». Με άλλα λόγια, η Ρωσία έχει ως καθήκον να αλλάξει το σχέδιο του Θεού για τον κόσμο και να αναβάλλει, αν είναι δυνατόν, ακόμη και τον ερχομό του Αντιχρίστου.
Η εσχατολογική ρητορική, η οποία κερδίζει έδαφος και έχει γίνει μέρος της κρατικής προπαγάνδας, αποσκοπεί στην με περισσότερη σαφήνεια δικαιολόγηση της αποστολής της Ρωσίας στο παρόν και στο μέλλον. Η Ρωσία έχει ένα δρόμο και ένα καθήκον: τη συντριβή των δυνάμεων του Σατανά που υπηρετεί η Ουκρανία. Η εν λόγω άποψη για την τρέχουσα σύγκρουση δεν είναι ένα περιθωριακό φαινόμενο, αλλά η επίσημη θέση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία διατυπώθηκε στο τελευταίο Παγκόσμιο Ρωσικό Λαϊκό Συμβούλιο, όπου παρουσία του Πατριάρχη Κυρίλλου μίλησε ο γνωστός για τις ακραίες θέσεις του καθηγητής Αλεξάντερ Ντούγκιν δηλώνοντας ότι «πρόκειται για τον πόλεμο του παραδείσου εναντίον της κόλασης […] Ο Μακαριώτατος υπαινίχθηκε στην ειδική του έκθεση τη φιγούρα που βρίσκεται στην απέναντι πλευρά, το ον που καθορίζει, εμπνέει και οργανώνει τους εχθρούς μας. Αυτή η φιγούρα βρίσκεται πολύ κοντά. Δεν γνωρίζουμε τον καιρό, κανένας δεν τον γνωρίζει. Αλλά μπορούμε να τον καταλάβουμε από τα σημάδια, να δούμε πόσο κοντά είναι […] Γι’ αυτό όλο και συχνότερα μιλούμε για τον Αρμαγεδδώνα, το τέλος του κόσμου, την αποκάλυψη. Παίρνουμε μέρος στην τελευταία, ίσως την προτελευταία –κανείς δεν ξέρει– αλλά έστω σε μια πολύ σημαντική μάχη».
Μπορεί να υποστηριχθεί ότι μια ριζικά νέα εσχατολογία διαμορφώνεται στην Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία βασίζεται στην αντίληψη της Ρωσίας ως του τελευταίου οχυρού έναντι του Αντιχρίστου; Προφανώς, ναι. Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία κηρύττει ότι ο πόλεμος της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας μπορεί να κατανοηθεί μόνο ως πόλεμος των δυνάμεων του φωτός εναντίον αυτών του σκότους. Φυσικά, δεν γίνεται ακόμη να αναφερθούμε σε μια καθιερωμένη χρήση εννοιών ή να κάνουμε λόγο για μια συνεκτική κοσμοθεωρία, καθώς κατά την ανάδυση της εν λόγω αντίληψης εμφανίζονται νέοι φορείς και ιδέες. Από την άλλη πλευρά, στο εκκλησιαστικό πλαίσιο απουσιάζει όχι μόνο η κριτική αλλά και κάθε συζήτηση για το παραδεκτό μιας τέτοιας ερμηνείας των γεγονότων, η οποία δεν έχει σχέση με την ορθόδοξη διδασκαλία για την αποκάλυψη.
Η έννοια της αντίληψης της Ρωσίας ως «Κατέχοντος» απλουστεύεται και καθίσταται πιο ελκυστική για την κρατική ιδεολογία, καθώς βάζει στο τραπέζι μια δυαλιστική θεώρηση καλού εναντίον κακού. Κατ’ αυτόν τον τρόπο εξηγεί την εισβολή στην Ουκρανία ως ανάγκη εκπλήρωσης του θελήματος του Θεού και αντίστασης εναντίον των δυνάμεων του κακού. Αυτό μπορεί να είναι ένα ακόμη κόλπο της κρατικής προπαγάνδας, για την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία όμως ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος, επειδή η τελευταία μπορεί να χαρακτηριστεί ως ψευδοπροφήτης, ο οποίος σφετερίζεται την υποστήριξη του Θεού. Η παρέμβαση στο σχέδιο του Θεού για τον κόσμο μετατρέπει τον ίδιο τον Θεό σε υποστηρικτή της μιας από τις συγκρουόμενες πλευρές ή τον καθιστά περιττό. Δεν είναι ο Θεός που καθορίζει τον «καιρό και χρόνο», αλλά η Ρωσική ηγεσία αυτή που διεκδικεί να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην αρχή του τέλους του κόσμου και επιδιώκει να το αναβάλλει.
Η επίγνωση του εν λόγω γεγονότος αυξάνει τον βαθμό της εσχατολογικής ρητορικής εντός και εκτός της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ανακηρύσσοντας συγκεκριμένους ανθρώπους υπηρέτες του Σατανά, ο κατάλογος των οποίων γίνεται καθημερινά όλο και μεγαλύτερος. Αργά ή γρήγορα αυτό μπορεί να βαθύνει το ρήγμα μεταξύ της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και της οικουμενικής Ορθοδοξίας, το οποίο προκλήθηκε νωρίτερα λόγω της παραχώρησης αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας.
Η ραγδαία μετατροπή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σε μια αποκαλυπτική σέκτα την καταδικάζει στη μοναξιά και την περιθωριοποίηση, ενώ η θεολογική αιτιολόγηση του πολέμου την καθιστά απλώς ένα ακόμη φερέφωνο της ρωσικής προπαγάνδας. Ο Πατριάρχης Κύριλλος και η συνοδεία του –απολαμβάνοντας την κρατική υποστήριξη– έχουν οδηγηθεί σε μια παγίδα από την οποία δεν υπάρχει διέξοδος χωρίς κριτική επανεξέταση της θεολογίας του ίδιου του Πατριάρχη και την ποιοτική ανανέωση της Ρωσικής Εκκλησίας με στελέχη που δεν έχουν στιγματιστεί με τη δικαιολόγηση της εισβολής στην Ουκρανία.
To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.
Στις 20 Νοεμβρίου 2022 ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος γιόρτασε τα 76α γενέθλιά του. Κατά τη διάρκεια της δεξίωσης προς τιμήν των γενεθλίων του, η οποία πραγματοποιήθηκε στον Καθεδρικό Ναό του Σωτήρος Χριστού στη Μόσχα, ο Πατριάρχης προειδοποίησε τους καλεσμένους –χρησιμοποιώντας αποκαλυπτικούς όρους– για τους τωρινούς κινδύνους που αντιμετωπίζει η Ρωσία και η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Χωρίς να αναφερθεί ρητά στον πόλεμο στην Ουκρανία, ο Κύριλλος κάλεσε την Εκκλησία να διαδραματίσει ενεργό ρόλο στον «αγώνα της πατρίδας μας κατά του παγκόσμιου κακού» και εναντίον του «κινήματος του αντιχρίστου, το οποίο μπορεί να καταστρέψει την Ρωσία και ολόκληρο τον κόσμο». Ο ίδιος υποστήριξε ότι όλες οι δυνάμεις του αντιχρίστου θα στραφούν κατά της Ρωσίας, διότι η σημερινή Ρωσία αποτελεί την «ανασχετική δύναμη» (uderzhivuaiushchii), που αναφέρεται στις Γραφές σχετικά με την εμφάνιση του αντιχρίστου στον κόσμο.
Μιλώντας στην εν λόγω δεξίωση σε ένα ακροατήριο που αποτελείτο κυρίως από ιεράρχες της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο Κύριλλος προφανώς δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να εξηγήσει την βιβλική έννοια του όρου «κατέχον» ή «κατέχων», δηλαδή της δύναμης που δρα ως εμπόδιο στην ανομία. Αρκετούς μήνες νωρίτερα, ωστόσο, σε ένα κήρυγμα που εκφώνησε στον Καθεδρικό Ναό του Σωτήρος Χριστού στις 7 Απριλίου, ο Κύριλλος κάλεσε σε προσευχή για την ειρήνη στην Ουκρανία και για τη διατήρηση της ενότητας της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο ίδιος έθεσε το ερώτημα γιατί εξωτερικές δυνάμεις επιτέθηκαν στη «ρωσική γη»; Ενώ εξήγησε ότι η Αγία Γραφή αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη δύναμη, η οποία συγκρατεί την έλευση του αντιχρίστου στον κόσμο. Παρόλα αυτά δεν είπε ποια είναι αυτή η δύναμη: κάποιοι πιστεύουν ότι ήταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, άλλοι ότι είναι η Εκκλησία. Ο Κύριλλος υποστήριξε ότι η δεύτερη άποψη είναι η ορθή, ωστόσο, η εν λόγω ανασχετική δύναμη είναι επίσης, σύμφωνα με τον ίδιο, «ολόκληρος ο ευσεβής λαός όλων των εποχών και των χωρών, είναι η Ορθόδοξη πίστη που ζει και δρα στην Ορθόδοξη Εκκλησία». Γι’ αυτό το λόγο συμπέρανε ο Πατριάρχης, οι εχθροί της Εκκλησίας προσβάλλουν τώρα την ενότητά της.
