დანიელა კალკანდიევა (Daniela Kalkandjieva)
3 ივნისს, ევროკავშირმა, უნგრეთთან რთული მოლაპარაკების შემდეგ, რუსეთის წინააღმდეგ სანქციების მეექვსე პაკეტზე შეთანხმებას მიაღწია. ვეტოს თავიდან ასაცილებლად, ევროკავშირის სხვა წევრ ქვეყნებს, შავი სიიდან მოსკოვის პატრიარქის ამოღება მოუწიათ. საკითხავია, არამართლმადიდებლური სახელმწიფოს პრემიერ-მინისტრი რატომ უჭერს მხარს ასე მტკიცედ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მეთაურს, რომელიც უკრაინის წინააღმდეგ ომში პუტინის მთავარი მოკავშირეა?
ზოგიერთი დამკვირვებელი პასუხს ვიქტორ ორბანისა და პატრიარქ კირილის კონსერვატიულ მენტალიტეტში პოულობს, რომელი მენტალიტეტიც ტრადიციული ღირებულებების დამცველია.[1] თუმცა, უნგრეთის სახელმწიფოსა და მოსკოვის საპატრიარქოს შორის თანამშრომლობასაც ისტორიული ფესვები აქვს. მათი ისტორიის უცნობი გვერდი მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ უნგრეთის ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის დაარსებას ეხება.[2] ერთიანი უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის თავდაპირველი იდეა ჰორტის რეჟიმს ეკუთვნოდა. ხელისუფლება (იყო რა ნაცისტური რეჟიმის მოკავშირე და მის ვრცელ ტერიტორიაზე დიდი რაოდენობით მართლმადიდებელი მოსახლეობაც ცხოვრობდა), ფიქრობდა, რომ ერთი საეკლესიო ინსტიტუტი ამ გაბნეული ხალხის ეფექტურად მართვას შეუწყობდა ხელს.
ნაცისტური რეჟიმის დამხობის შემდეგ, პოლიტიკური ცვლილების მიუხედავად, უნგრეთის ომის შემდგომმა სახელმწიფომ ადგილობრივი მართლმადიდებელი ეკლესიის არსებობის იდეა არ დაივიწყა. ამ გეგმის აღსრულების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი დაბრკოლება უნგრეთში მცხოვრები მართლმადიდებელი მოსახლეობა იყო, რომელთაგანაც ეთნიკური უნგრელები უმცირესობაში იყვნენ. მართლმადიდებელი მოსახლეობის უმეტესობა უნგრეთში ოსმალური იმპერიისა და ბოლშევიკური რუსეთისგან ლტოლვილებად დასახლდნენ. ამრიგად, მართლმადიდებლური მოსახლეობა სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფს მიეკუთვნებოდა, რომელიც ხუთ განსხვავებულ იურისდიქციაში იყო განაწილებული, სახელდობრ: კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქო, სერბეთის საპატრიარქო, რუმინეთის საპატრიარქო, ბულგარეთის საეგზარქოსო და რუსეთის საზღვარგარეთული ეკლესია. წითელი არმიის მიერ უნგრეთის ოკუპაციის შემდგომ, ჩამოთვლილთაგან ბოლო ერთეულს საკუთარი სამრევლოების ადმინისტრაციული მართვის საშუალება აღარ ჰქონდა, რადგან საბჭოთა კავშირი მას ჰიტლერის მოკავშირედ თვლიდა.
1946 წელს კრემლი მართლმადიდებლური უმცირესობით დაინტერესდა. როგორც წითელი არმიის კონტროლქვეშ მყოფ სხვა სახელმწიფოებშიც, ასევე, უნგრეთშიც, ადგილობრივმა მართლმადიდებელმა მღვდელმა მოსკოვის საპატრიარქოს მიმართა ინიციატივით, რომ ამ ინსტიტუტს, უნგრეთში მყოფ მორწმუნეებზე სულიერად ეზრუნა. რუსული არქივების თანახმად, ბუდაპეშტის განათლებისა და რელიგიური დენომინაციების სამინისტრომ, მოსკოვის იურისდიქციის უნგრეთის ტერიტორიაზე განვრცობას მხარი დაუჭირა. ამ შეთანხმების რატიფიცირება რუსეთის საპატრიარქოსა და უნგრეთის სახელმწიფოს შორის დადებული კონკორდატით უნდა მომხდარიყო. გეგმა, შორეულ მომავალში, უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის ავტოკეფალიის მინიჭების შესაძლებლობასაც ითვალისწინებდა.
ამ მიზნით, 1946 წლის აგვისტოში, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის დელეგაცია (რომელსაც მუკაჩევოსა და უჟგოროდის ეპისკოპოსი ნესტორი ხელმძღვანელობდა), ბუდაპეშტში ჩავიდა. დელეგაციას ადგილობრივი რუსი მართლმადიდებელი ემიგრანტები მოსკოვის საპატრიარქოს იურისდიქციაში უნდა შეეყვანა და ქვეყანაში სხვა მართლმადიდებლურ სამრევლოებთან დაკავშირებით არსებული ვითარება გამოეკვლია. საბოლოოდ, რუსებმა დაასკვნეს, რომ ქვეყანაში, ეპისკოპოსობისათვის შესაფერისი ადგილობრივი მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი არ არსებობდა, ამიტომ, უნგრეთის ხელისუფლებამ კრემლს, საბჭოთა კავშირში მყოფი რომელიმე სასულიერო პირის ეპისკოპოსად დადგენა სთხოვა. მოსკოვი და ბუდაპეშტი იმაზეც შეთანხმდნენ, რომ რუსი ეპისკოპოსი უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მეთაური ყოფილიყო. შეხვედრაზე, პატრიარქ ალექსისთან უნგრეთის საეკლესიო დელეგაციის ვიზიტიც გადაწყდა, რათა ორივე მხარე გარკვეულ დეტალებზე შეჯერებულიყვნენ. თუმცა, უნგრეთში მცხოვრები მართლმადიდებელი მოსახლეობის განსხვავებული იურისდიქციებისადმი კუთვნილებამ სერიოზული დაბრკოლებები შექმნა, რის გამოც, 1946 წლის 21 ოქტომბერს, რუსეთის ეკლესიის წმინდა სინოდმა გადაწყვიტა, რომ მოსკოვის იურისდიქციაში მხლოდ რუსული და უნგრული სამრევლოები შესულიყვნენ, ხოლო სერბების, რუმინელების, ბულგარელებისა და ბერძნების საკითხი კი ღიად დარჩა.
ამავდროულად, მსოფლიო საპატრიარქო, უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის დაფუძნებას ეწინააღმდეგებოდა. 1946 წლის დეკემბერში, არქიმანდრიტმა ილარიონ ვასკედასმა (რომელიც უნგრეთში მსხემ ბერძნულ მართლმადიდებლურ სამრევლოებს ხელმძღვანელობდა), მოსკოვის საპატრიარქოს სასულიერო პირს მისწერა: ,,უნგრეთის ეკლესია (თუკი შეიძლება იგი ამ სახელით მოვიხსენიოთ), მეშვიდე საუკუნიდან მოყოლებული კონსტანტინოპოლის პატრიარქის იურისდიქციაშია, რომელმაც (იმჟამინდელ იმჟამინდელ მემატიანეთა თანახმად), ამ ქვეყანაში მისიონერები გაგზავნა.“ ილარიონი იმასაც ხაზგასმით აღნიშნავდა, რომ მოგვიანებით, უნგრეთის ტერიტორიების რომის პაპის გავლენის სფეროში მოქცევის მიუხედავად, მსოფლიო საპატრიარქოს მასზე საკუთარი უფლებები არასოდეს არ დაუთმია. გარდა ამისა, ბერძენმა არქიმანდრიტმა ისიც აღნიშნა, რომ უნგრეთის ეკლესიის საკითხის მოგვარება მხოლოდ კონსტანტინოპოლისა და მოსკოვის ერთობლივი ძალისხმევით იყო შესაძლებელი, ხოლო საბოლოო გადაწყვეტილებას კი პატივი უნდა ეცა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის კანონიკური უფლებებისთვის, რომელსაც, როგორც ახალი რომის ეპისკოპოსს, აწ უკვე არსებული ავტოკეფალური ეკლესიების საზღვრებს გარეთ, ახალი ავტოკეფალიების დაარსების უფლება ჰქონდა. ამას გარდა, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის დედაეკლესიად უნდა ყოფილიყო აღიარებული. ამასთან დაკავშირებით, ილარიონი აღნიშნავდა, რომ უნგრეთთან მიმართებით რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის უფლებები ქვეყნის სამხედრო კონტროლიდან გამომდინარეობდა, რის გამოც ზემოთაღნიშნულ რელიგიურ ორგანიზაციას უნგრეთში არსებულ ადგილობრივ მართლმადიდებლურ მოსახლეობაზე სამოძღვრო ზრუნვის უფლება მიეცა. თუმცა, უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მომავალი მეთაურის გამორჩევა, კონსტანტინოპოლისა და მოსკოვის საპატრიარქოების ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე უნდა მომხდარიყო. ამ კონტექსტში ილარიონმა ამ პოზიციაზე საკუთარი კანდიდატურა შესთავაზა რუსულ მხარეს და დასძინა, რომ მსოფლიო საპატრიარქო მის პოზიციას მხარს დაუჭერდა. თავის მხრივ, სერბეთისა და რუმინეთის საპატრიარქოებიც ეწინააღმდეგებოდნენ უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის დაარსებას და რუსეთის საეკლესიო ხელმძღვანელობას ამგვარი ნაბიჯების აღკვეთისკენ მოუწოდებდნენ.
ამ წინააღმდეგობის მიუხედავად, უნგრეთის მთავრობა ავტოკეფალური ეკლესიის დაარსებისათვის მზადებას მაინც აგრძელებდა. 1947 წელს ხელისუფლებამ პატრიარქ ალექსის, უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპისკოპოსად იანოს ვარჟუს ხელდასხმა სთხოვა, რაც ამ პიროვნების რუსეთის ეკლესიის წმინდა სინოდის წევრობასაც ნიშნავდა. ამგვარად, ახალ ეკლესიას ჩეხეთსლოვაკეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მსგავსი სტატუსი უნდა მიეღო. მოსკოვის პატრიარქმა ეს შეთავაზება არ უარყო, თუმცა უნგრეთის ხელისუფლებას რუმინეთთან და იუგოსლავიასთან, უნგრეთში არსებული რუმინული და იუგოსლავიური სამრევლოების შესახებ მოლაპარაკების გამართვა სთხოვა. შედეგად, უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის დაარსების პროექტი შეყოვნდა. საბჭოთა ხელისუფლებამ მის ძალადობრივ რეალიზაციას მხარი არ დაუჭირა, რადგან იგი სერბულ და რუმინულ ეკლესიებში რუსეთისადმი ანტაგონიზმს გააღვივებდა და მათ მსოფლიო საპატრიარქოსთან უფრო მეტად დაახლოვებდა იმ დროს (1947 წლის შემოდგომისთვის), როდესაც კრემლი მოსკოვში მერვე მსოფლიო კრების მოწვევისათვის ემზადებოდა. ამ კრებაზე კონსტანტინოპოლის პატრიარქის მოსკოვის პატრიარქით ჩანაცვლება იგეგმებოდა. ამასობაში ცივმა ომმა და სტალინის წინააღმდეგ ტიტოს აჯანყებამ გეოპოლიტიკური სიტუაცია შეცვალა. იუგოსლავიასა და საბჭოთა კავშირს შორის დაპირისპირებამ, სერბეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მოსკოვის საპატრიარქოს ორბიტიდან ჩამოშორება მოიტანა შედეგად. უნგრეთის ავტოკეფალური ეკლესიის დაარსების გეგმა მრავალი წლით გადავადდა.
თუმცა, არსებულ გეოპოლიტიკურ ვითარებაში, კრემლს არსებული მოცემულობით სარგებლის მიღება შეუძლია. ერთი მრივ, მსოფლიო საპატრიარქოს მიერ უკრაინის ავტოკეფალიის აღიარების გამო, კონსტანტინეპოლის ეკლესიისთვის, მოსკოვის ეკლესიის ხელმძღვანელობა, მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში სამაგიეროს გადახდას ცდილობს. ამ თვალსაზრისით, შუასაუკუნეების პანონიის მიწებზე ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის დაარსებამ შეიძლება მართლმადიდებლურ სამყაროში არსებული ძალთა ბალანსი შეცვალოს. სახელდობრ, უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის დაარსება ძალზედ მგრძნობიარე საკითხი იქნება, რადგან პანონია იმ სლავური ერების მეხსიერების ადგილია, რომლებიც წმინდა კირილესა და მეთოდეს, როგორც საკუთარი ანბანის, ლიტურგიისა და კულტურის შემოქმედთ, ისე სცემენ პატივს. ამავდროულად, რუსეთის სახელმწიფო და საეკლესიო ხელმძღვანელობა შექმნილ ვითარებას გამოიყენებდა, რათა პაპ იოანე პავლე II-ს მიერ (რომელიც კომუნიზმთან საკუთარი უკომპრომისო ბრძოლით იყო ცნობილი) 1980 წელს, კირილესა და მეთოდეს ევროპის მფარველ წმინდანებად გამოცხადების სიმბოლური მნიშვნელობა გაეუქმებინა. თავის მხრივ, ორბანს ახალი ეკლესიის გამოყენება ადგილობრივი კათოლიკური და პროტესტანტული ეკლესიების ლიბერალური ხმების ჩასახშობადაც შეეძლებოდა.
მეორე მხრივ, უნგრეთის ავტოკეფალური ეკლესიის პროექტის ქაღალდზე დარჩენის შემთხვევაშიც, მოსკოვის საპატრიარქოს მისი გამოყენება მაინც შეუძლია, რათა ზეწოლა მოახდინოს უნგრეთში მსხემ მართლმადიდებლურ საეკლესიო ერთეულებზე. ამ საკითხის მიმართ განსაკუთრებით მგრძნობიარე სერბეთის საპატრიარქო იქნება, რომელიც ჩრდილოეთ მაკედონიაში მსხემ მართლმადიდებელ ეკლესიასთან დაკავშირებით, საკუთარი იურისდიქციის დათმობას დასთანხმდა. როგორც ეს 1940-იანი წლების ბოლოს მოხდა, ზემოთხსენებული ეკლესიებიც შექმნილ ვითარებას გააპროტესტებენ, იმის მიუხედავად, რომ მოსკოვის საპატრიარქოსა და ორბანის ხელისუფლების წინააღდეგ გაერთიანებას ვერ შეძლებენ. მოკლედ რომ ვთქვათ, უნგრეთის ავტოკეფალიის საკითხმა (განხორციელდება იგი თუ არა), სამხრეთ-აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ევროპაში შეიძლება რელიგიური, პოლიტიკური და სოციალური კონფლიქტები გამოიწვიოს, რაც ევროკავშირისა და ნატოს ერთიანობას დაასუსტებს.
[1] Pozdravlenie Svyateyshego Patriarha Kirilla Viktoru Orbanu s pereizbraniem na post Prem’er-ministra Vengrii [Patriarch Kirill congratulations to the Victor Orban on the occasion on his re-election as Prime Minster of Hungary], 16 May 2022. http://www.patriarchia.ru/db/text/5925864.html
[2] უნგრეთის ავტოკეფალიის შესახებ დამატებითი ინფორმაცია იხ. Daniela Kalkandjieva, Russian Orthodox Church, 1917-1948: From Decline to Resurrection, Routledge, 2014, 285-294.
დანიელა კალკანდიევა (Daniela Kalkandjieva) წმინდა კლიმენტი ოხრიდელის სახელობის სოფიას უნივერსიტეტის მკვლევარი.
Public Orthodoxy ცდილობს, რომ ფორუმის შეთავაზებით თანამედროვე მართლმადიდებლურ ქრისტიანობაზე და მასთან დაკავშირებულ განსხვავებულ პერსპექტივებზე დისკუსიას დაეხმაროს. ამ ესეში გამოთქმული მოსაზრებები მხოლოდ და მხოლოდ მის ავტორს ეკუთვნის და არ გადმოსცემს რედაქტორთა ან თავად Orthodox Christian Studies Center-ის აზრზს.
